ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΤΩΝ ΡΟΜΑ

Αναπτυξιακή Σύμπραξη EQUAL
‘ ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ. – ROM ’
ΜΕΛΕΤΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ
ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ
ΤΩΝ ΕΥΑΛΩΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ
ΤΩΝ ΡΟΜΑ

Πρόλογος
Λαός της προφορικής παράδοσης, χωρίς γραπτή γλώσσα, οι Τσιγγάνοι δεν άφησαν γραπτά
ντοκουμέντα, ώστε να γνωρίσουμε μέσα από τη δική τους σκοπιά την ιστορία και τον
πολιτισμό τους.
Όσες γραπτές πηγές τους αφορούν προέρχονται πάντα από τους άλλους και
στη συντριπτική τους πλειοψηφία ταυτίζονται με τα κλασσικά στερεότυπα που,
τροφοδοτούμενα κυρίως μέσω της τέχνης με διάφορους εξωτικούς και ρομαντικούς μύθους,
δίνουν μια διαστρεβλωμένη συνήθως εικόνα, σφραγισμένη από θετική ή αρνητική
προκατάληψη. Δεν περιέχουν και δεν προσφέρουν γνώση για την τσιγγάνικη
πραγματικότητα.
Για αιώνες έκθετοι σε κάθε είδους πίεση και απαγόρευση, μόνιμος στόχος της επιθετικότητας
της κάθε εξουσίας, οι Τσιγγάνοι αναγκάστηκαν να αναπτύξουν εκπληκτικές στρατηγικές
επιβίωσης, να επιδείξουν μια ιδιότυπη συμπεριφορά, μίγμα προσαρμοστικότητας αλλά και
αυστηρής εσωστρέφειας και αντίστασης στις επιρροές των ξένων κοινωνικών ομάδων, που
απειλούσαν τη συνοχή και τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους. Αρνούμενοι απόλυτα την
εξωγαμική επιμιξία και την ένταξη παρέμειναν μια διακριτική εθνοτική ομάδα υψηλής
φυλετικής καθαρότητας, με έντονη διαφορετικότητα στη σκέψη και στη δράση και ένα
ιδιαίτερο σύστημα αξιών και καλλιτεχνικής έκφρασης. Ιδιαιτερότητες, που τους εξασφάλισαν
μεν μια πλεονεκτική θέση στο συλλογικό φαντασιακό, αλλά και οδήγησαν στη διαιώνιση της
περιθωριοποίησής τους.
Η εν λόγω παρέμβαση της Αναπτυξιακής Σύμπραξης EQUAL «ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ.–ROM»1 στον
τσιγγάνικο πληθυσμό έχει ως στόχο την ανίχνευση των εκπαιδευτικών αναγκών των
ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων των ΡΟΜΑ με απώτερο σκοπό την «κοινωνική ένταξη»
αλλά και τη διασφάλιση της ομαλής ένταξης, επανένταξης και παραμονής των Τσιγγάνων σε
ποιοτικές θέσεις εργασίας και αυτή προϋποθέτει κάθε σεβασμό στον τρόπο ζωής τους, αλλά
και στα ήθη και έθιμα τους.
1 Οι Τσιγγάνοι αντιμετωπίζονται από την Αναπτυξιακή Σύμπραξη EQUAL « ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ.– ROM » με υπεύθυνη και
προσεκτική προσέγγιση η οποία διαμορφώνεται από επισταμένες επί τόπου έρευνες και μελέτες, οι οποίες
γίνονται πάντα σε συνεχή συνεργασία με τους ίδιους τους Τσιγγάνους αλλά και με τους φορείς τους.
Σελίδα iiαπό ii
Η μελέτη - έρευνα που ακολουθεί δίνει απαντήσεις αφ΄ ενός μεν σε κάποια ερωτήματα
δημογραφικά, κοινωνιολογικά, εθνολογικά, εκπαιδευτικά, υγειονομικά, λαογραφικά σε σχέση
με τους Τσιγγάνους, αφ’ ετέρου δε, δίνει στοιχεία χρήσιμα για το συστηματικό σχεδιασμό της
επιμορφωτικής παρέμβασης, δηλαδή, για το σχεδιασμό και την υλοποίηση αναγκαίων – σε
πρώτη φάση – εκπαιδευτικών προγραμμάτων.
Η μεθοδολογία που έχει εφαρμοστεί για τη διενέργεια της μελέτης αυτής που ανιχνεύει το
«Εκπαιδευτικό Επίπεδο» των ΡΟΜΑ έχει ως εξής:
1. Κατασκευή ερωτηματολογίου2 και εν συνεχεία επεξεργασία ανάλυση των
αποτελεσμάτων της έρευνας.
2. Τυποποίηση και κωδικοποίηση των στοιχείων3 ούτως ώστε να επιτευχθεί στη
συνέχεια η ανάλυσή τους.
Πιστεύουμε ότι η μελέτη αυτή μπορεί να αποτελέσει εργαλείο δουλειάς για κάθε έναν που
έρχεται σε επαφή με τους Τσιγγάνους και τα προβλήματα τους, αλλά και ερέθισμα γνωριμίας
και μείωσης των προκαταλήψεων για όλους τους αναγνώστες.
2 Δομημένα ερωτηματολόγια τα οποία αφού σταθμισθούν, θα συμπληρωθούν από την ομάδα στόχο.
3 Μέσω της ενέργειας αυτής επιχειρείται να συγκεντρώνονται όλα τα στοιχεία που απαιτούνται ούτως ώστε να
σχεδιάζονται σωστά οι παρεμβάσεις κατάρτισης και οι άνεργοι να αποκτούν τις γνώσεις και δεξιότητες που
έχουν ανάγκη οι επιχειρήσεις σε τοπικό επίπεδο.
Σελίδα 1 από 102
ΜΕΡΟΣ 1Ο
ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ
ΤΣΙΓΓΑΝΟΥΣ.

Σελίδα 1 από 102
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Oι Τσιγγάνοι4 κάνουν την εμφάνισή τους στο Βυζάντιο του 11ου αιώνα. Η εμφάνισή τους
στην Ευρώπη, έγινε στις αρχές του 12ου αιώνα, λίγο καιρό μετά την πρώτη σταυροφορία. Το
15ο αιώνα προχωρούν στην κεντρική Ευρώπη, συνοδευόμενοι από πληθώρα μύθων για την
καταγωγή τους, το σκοπό της περιπλάνησης και της ταυτότητάς τους5. Ξεχύθηκαν σε
διάφορες περιοχές της Ευρώπης διάφορες ομάδες πλανοδίων που γυρνούσαν στην ύπαιθρο
και τις πόλεις έχοντας ως μοναδικό πόρο ζωής ότι εισέπρατταν από την άσκηση προχείρων
επαγγελμάτων, όπως είναι η επισκευή χαλκωμάτων, κατασκευή καλαθιών κ.λ.π.
4 Άλλοι αναφέρονται σ’ αυτούς χρησιμοποιώντας τη λέξη «αθίγγανοι». Η λέξη «αθίγγανος» προέρχεται από το
α στερητικό και το αρχαιοελληνικό ρήμα θιγγάνω (αγγίζω, ψηλαφώ), ακριβώς επειδή οι τσιγγάνοι
μετακινούνταν πολύ συχνά, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να τους «ψηλαφίσουν», να τους γνωρίσουν οι
ντόπιοι. Μια άλλη εκδοχή της προέλευσης του ονόματός τους είναι ότι «αθίγγανοι» ονομάζονταν οι κατώτερης
τάξεως παρίες ή εντελώς εκτός αιρετικής κάστας του μανιχαϊσμού άνθρωποι (αγγλικά untouchables),
προερχόμενοι από τη Φρυγία και που, μετοικώντας στο Βυζάντιο, ταυτίστηκαν (εσφαλμένα) με τους
Τσιγγάνους. Στη βυζαντινή εποχή, ακριβώς επειδή έρχονταν από την Αίγυπτο, εκτός από αιγύπτιοι,
αποκαλούνταν και γύφτοι (αγγλικό gypsies). Η αγγλική λέξη «gypsy» προέρχεται από το Egypt, όπως και η
ισπανική λέξη gitano (στα ισπανικά ο Αιγύπτιος είναι «egitano»). Στα ελληνικά χωριά συναντάμε την
προσωνυμία «κατσίβελοι» [από το μεσαιωνικό ιταλικό «cattivello» (σκλάβος, δυστυχής), υποκοριστικό του
cattivo, από το λατινικό captivus (αιχμάλωτος) ή από το λατινικό capto (θηρεύω, κυνηγώ) και το capio (παίρνω,
πιάνω, συλλαμβάνω]. Η ορθή λέξη, κατά τη γνώμη μας, είναι η λέξη «τσιγγάνοι», τόσο γιατί στις πλείστες
χώρες της Ευρώπης οι τσιγγάνοι ονομάζονται έτσι (zigeuner στη Γερμανία, cigany ή czizany στην Ουγγαρία,
zingano στην Ιταλία και zingato ή gitano στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική), αλλά και γιατί προέρχεται
από το «αθίγγανοι», αποτελεί όμως τη δημοτική ερμηνεία της λέξης, όπως μπορεί να συγκριθεί το (αρχαϊκό)
«ενθυμούμαι» με το (νεοελληνικό) «θυμάμαι».
5 Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί για την καταγωγή των Τσιγγάνων και πολλές περιοχές αναφέρονται ως
τόπος καταγωγής τους. Οι κυριότερες θεωρίες είναι:
Α. Αίγυπτος. Αρκετά διαδεδομένη άποψη. Υποστηρίζει ότι το «Γύφτος» βγαίνει από το «Αιγύπτιος».
Β. Παλαιστίνη. Υποστηρίζει ότι οι Τσιγγάνοι είναι απόγονοι του Κάιν.
Γ. Ινδία. Το 18ο αιώνα αναπτύχθηκε η θεωρία της Ινδικής καταγωγής, μετά από μελέτες των διαλέκτων,
«των κρυφών γλωσσών» που χρησιμοποιούν οι Τσιγγάνοι κύρια μεταξύ τους. Ο κύριος λόγος που
θεωρείται ως χώρα καταγωγής τους η Ινδία, είναι η σχέση της ROMANI (τσιγγάνικης γλώσσας) με τις
Ινδικές διαλέκτους και τα Σανσκριτικά.
Σελίδα 2 από 102
Οι νομάδες αυτοί χρησιμοποιούσαν γλώσσα ακατάληπτη για αυτό και η συνεννόηση με
αυτούς που συναντούσαν γίνονταν με νεύματα και διάφορες χειρονομίες.
Γεγονός είναι ότι διέσχιζαν πολλές χώρες6 και ποτέ δεν σταματούσαν μόνιμα, γιατί κανένα
κράτος δεν τους δεχόταν ως μόνιμους κατοίκους.
Σήμερα οι Τσιγγάνοι που βρίσκονται στον ελληνικό χώρο θα μπορούσαν να καταταχθούν σε
γενικές γραμμές σύμφωνα με τα παρακάτω κριτήρια:
Α. Γενεαλογική καταγωγή7,
Β. Επαγγελματική απασχόληση8,
Γ. Βαθμός εγκατάστασης9,
Δ. Βαθμός ένταξης τους στις κοινωνίες που ζουν10,
Ε. Θρήσκευμα11,
ΣΤ. Χώρα καταγωγής12.
Τους Έλληνες οι τσιγγάνοι τους αποκαλούν Balame και Gadze (Balamό ο Έλληνας και
Balame οι Έλληνες). Η λέξη Gadzό (πληθ. Gadze) δηλώνει ουσιαστικά το άλλο φύλο, τον μη
Τσιγγάνο.
Οι Τσιγγάνοι αποτελούν μια διακριτή κουλτούρα μέσα στα πλαίσια της Ελληνικής κοινωνίας,
έχοντας υιοθετήσει πολλά στοιχεία από αυτήν. Η Τσιγγάνικη κοινωνία συγκροτείται στην
6 Τα κίνητρα που οδηγούσαν σε μεταναστεύσεις των Τσιγγάνων είναι ποικίλα. Μεταξύ των πιο σπουδαίων ήταν
η καταδίωξη την οποία υπέστησαν οι Τσιγγάνοι ανά τους αιώνες. Οι απελάσεις, οι διάφορες τιμωρίες, η
κατασταλτική νομοθεσία, ανάγκασαν τους Τσιγγάνους να αναζητούν πιο φιλόξενους τόπους. Άλλωστε σε
περιόδους κοινωνικής κρίσης, οι Τσιγγάνοι, χρησιμοποιούνταν σαν αποδιοπομπαίοι τράγοι, και
αντιμετωπίζονταν με διωγμούς. Επίσης σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας ήταν ιδιαίτερα τρωτοί. Οι
ανάγκες εξάλλου του μικροεμπορίου και των άλλων εποχιακών - ευκαιριακών επαγγελμάτων που ασκούσαν οι
Τσιγγάνοι τους οδήγησαν να ταξιδεύουν για αναζήτηση δουλειάς. Αλλά και η κοινωνική ανάγκη της επι-
κοινωνίας των διάσπαρτων οικογενειακών ομάδων υπήρξε σημαντικός παράγοντας για τη νομαδική τους
εξέλιξη.
7 Αμέτηδες, Ντεμεκελήδες, Νταλιπαίοι, Καμπεραίοι, Αριφαίοι, κ.λ.π.
8 Καζαντζήδες (χαλκιάδες), Ντερμεντζήδες (μυλωνάδες), Αϊτζήδες ή Μετσκάρηδες (αρκουδιάρηδες),
Ταρακτσήδες (χτενάδες), Καρεκλόγυφτοι, Τσιλιγκίρηδες (κλειδαράδες), Τζαμπάσηδες (ζωέμποροι) κ.λπ.
9 Μόνιμα εγκατεστημένοι, ημινομάδες, νομάδες.
101
Ερλήδες (= ντόπιοι, ενταγμένοι, κυρίως σε αγροτικές περιοχές), Φιτσίρια (= νομάδες - τσαντηρόγυφτοι).
11 Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί.
12 Ρωμιόγυφτοι, Τουρκόγυφτοι, Αρβανιτόγυφτοι, Ρουμανόγυφτοι, Ρουμελήδες κ.λ.π.
Σελίδα 3 από 102
βάση του συγγενικού συστήματος όπως αυτό προσδιορίζεται από τις φάρες δηλαδή τα γένη
τα οποία περιλαμβάνουν τρεις ή τέσσερις γενιές.
Τα ήθη και τα έθιμα των τσιγγάνων ποικίλουν από τόπο σε τόπο και τούτο οφείλεται στη
διαφορά των συνθηκών της ζωής στους διάφορους λαούς.
Ανάμεσα στις διάφορες φάρες υπάρχει μια ιεραρχία που ορίζεται με κριτήρια όπως η
οικονομική κατάσταση, το επάγγελμα, η καταγωγή, ο αριθμός των μελών κ.τ.λ. Άλλα
σημαντικά στοιχεία της κοινωνικής τους οργάνωσης είναι η ευρεία πατριαρχική οικογένεια, ο
έλεγχος της αγνότητας και η εξαγορά της νύφης.
Σημαντικός επίσης είναι και ο ρόλος της τσιγγάνας συζύγου και εργαζόμενης μητέρας που
διατηρεί και μεταδίδει την κουλτούρα του λαού της. Στο συμπέρασμα αυτά καταλήγουμε αν
ξεκινήσουμε από την εξωτερική εμφάνισή της δούμε τον τρόπο της ζωής της μέσα και έξω
από την Κοινότητά της, το ρόλο που παίζει στην κοινωνία της, και καταλήξουμε στην
"μαγεία" που ασκεί στους μη τσιγγάνους.
Στις τσιγγάνες αρέσουν ιδιαίτερα τα κοσμήματα, έστω και φτηνά. Έχουν ιδιαίτερη κλίση
προς τα ζωηρά χρώματα και κόκκινα φορέματα, δαπανούν απερίσκεπτα χρήματα για την
εμφάνισή τους και με ευχαρίστηση καλλωπίζονται, πάντοτε με χάρη και ιδιορρυθμία και έτσι
ασκούν μεγάλη γοητεία όχι μόνο στους τσιγγάνους, αλλά και στους ξένους.
Οι τσιγγάνοι δεν τρώγουν το φαγητό τους σε τραπέζια, παρά μόνο όταν ζουν σε καραβάνια.
Αντί τραπεζιού, χειρίζονται κυκλική σανίδα τοποθετημένη στο έδαφος, τον σοφρά. Στη
σανίδα αυτή βάζουν ένα κοινό πιάτο από το οποίο τρώγουν όλοι οι συνδαιτυμόνες.
Χρησιμοποιούν μόνο μαχαίρια και κουτάλια, ενώ τα πιάτα θεωρούνται πολυτέλεια. Ο
σκαντζόχοιρος είναι ένας από τους πιο εκλεκτούς μεζέδες. Από τις αδυναμίες των τσιγγάνων
είναι το οινόπνευμα και ιδιαίτερα ο καπνός. Δεν υπάρχει ηλικιωμένος άνδρας και γυναίκα
που να μην καπνίζουν.
Η Κοινωνική οργάνωση έχει εξαιρετικά στενή θεσμική βάση. Θεμέλιο της κοινωνικής
οργάνωσης αποτελεί η πατριαρχική οικογένεια και για την παραπέρα οργάνωση σε γένη
(ευρύτερα σύνολα συγγενών - οικογενειών - φάρες) και «φυλές».
Σελίδα 4 από 102
Με βάση την πατριαρχική οργάνωση του γένους η συλλογική αντιπροσώπευση των
Τσιγγάνων απέναντι στις «Αρχές» είναι προσωποπαγής. Κυριαρχεί η οικογενειοκρατία και ο
παραγοντισμός.
Κάποια άτομα κατέχουν θέσεις ειδικής επιρροής και «de facto» αρχηγίας στο επίπεδο της
οικογενειακής κοινότητας. Αυτοί οι οικογενειακοί αρχηγοί δεν είναι απαραίτητα οι πιο
ηλικιωμένοι. Οι γέροντες απολαμβάνουν εκτίμησης, αν την αξίζουν, και όροι όπως
σεβασμός, μόνο τότε χρησιμοποιούνται. Η τσιγγάνικη κοινότητα δεν είναι
γεροντοκρατούμενη και ένας γέρος άντρας που το μόνο αξιοσημείωτο προσόν του είναι η
ηλικία, δεν θεωρείται αρχηγός13.
Οι τσιγγάνοι έχουν μια στοιχειώδη μορφή κυβέρνησης. Κάθε φυλή έχει ιδιαίτερο αρχηγό, τις
περισσότερες φορές άνδρα στο άνθος της ηλικίας του. Η αρχηγία προϋποθέτει σεβασμό που
κερδίζεται, κύρια, από την «καλή σκέψη». Βέβαια η ηλικία λειτουργεί πάντα ενισχυτικά αλλά
όπως είπαμε δεν είναι η μόνη προϋπόθεση. Έχουν δικούς τους νόμους και δικαστήρια στα
οποία η διαδικασία είναι μυστική. Τα βαρύτερα αδικήματα είναι η κλοπή σε βάρος άλλου
τσιγγάνου, η απιστία και άλλα. Ορισμένοι παραβάτες των νόμων της φυλής τιμωρούνται με
εξοστρακισμό από αυτήν, τιμωρία πολύ σκληρή. Η επίλυση των ιδιωτικών διαφορών είναι
εκτός της διαδικασίας του αρχηγού.
Ιδιαίτερη θέση σε κάθε φυλή ή κοινότητα κατέχει η πιο ηλικιωμένη από τις τσιγγάνες, η γριά-
μητέρα, η προμάμμη ή μάμμη, η οποία θεωρείται θεματοφύλακας των ηθών και εθίμων της
κοινότητας τα οποία ερμηνεύει. Αυτή ξέρει όλα τα μαγικά και τους ξορκισμούς, εξηγεί τα
όνειρα και λέει το ριζικό. Όλα αυτά τα διατηρεί σαν ιερή παρακαταθήκη και τα παραδίδει στη
διάδοχό της.
Η οικογένεια είναι εκτεταμένη πατριαρχική και είναι θεμελιώδους σημασίας στην κοινωνική
οργάνωση των Τσιγγάνων. Έχει την τάση να ελέγχει όλη τη διαδικασία της
κοινωνικοποίησης.
13 Παλιότερα αρχηγοί μεγάλων ομάδων Τσιγγάνων πρόβαλαν τον τίτλο του «Βασιλιά». Συγκεκριμένος αρχηγός
αναφερόταν με αυτόν τον τίτλο μέχρι πρόσφατα, 1981, οπότε τον αντικατέστησε τυπικά με εκείνον του
«Προέδρου». Αυτός ο τίτλος δεν αντιστοιχεί στην αναγκαστική κοινή αποδοχή του από όλους τους Τσιγγάνους
του Ελληνικού χώρου, αλλά στηρίζεται ουσιαστικά στο γεγονός ότι οι Τσιγγάνοι μιας και της ίδιας φυλετικής
ομάδας είναι συνήθως διεσπαρμένοι σε όλο τον Ελληνικό χώρο.
Σελίδα 5 από 102
Μεταξύ των Τσιγγάνων φαίνεται πιο σημαντικό να είσαι μέλος μιας οικογένειας απ' ότι ένα
αυτόνομο άτομο.
Η εκλογή του συντρόφου, ακόμα και μέσα από την ομάδα (ενδογαμία), δεν είναι καθαρά
ατομικό θέμα, αλλά μπορεί ακόμα να αποφασίζεται από την οικογένεια. Ο γάμος σαν
ξεκίνημα μιας νέας οικογένειας είναι πολύ σημαντικός για τους Τσιγγάνους. Δύο κυρίως
τρόποι γάμου υπάρχουν:
Α. Εξαγορά της νύφης. Ο πατέρας βρίσκει μια κοπέλα για το γιο του και δίνει χρήματα
για την «εξαγορά» της. Κάποια από αυτά χρησιμοποιούνται για το γαμήλιο γλέντι και
κάποια για βοήθεια του ζευγαριού στο στήσιμο του νοικοκυριού του. Σιγά - σιγά η
σημασία της εξαγοράς αμβλύνεται και αποκτά ένα συμβολικό εθιμικό χαρακτήρα).
Β. Απαγωγή της νύφης. Διατηρείται και σήμερα, άλλοτε για να ξεπεραστεί η αντίρρηση
των γονιών για τη σύναψη του γάμου και άλλοτε σαν έκφραση γάμου από έρωτα. Το
ζευγάρι κλέβεται και περνά μια νύχτα μαζί. Αυτή η νύχτα είναι σύμβολο γάμου. Τις
περισσότερες φορές ακολουθεί θρησκευτικός γάμος.
Ο γάμος αποτελεί σπουδαία κοινωνική εκδήλωση στην οποία συγκεντρώνονται όλοι οι
συγγενείς και οι φίλοι. Οι γαμήλιες γιορτές συνήθως διαρκούν 3 ημέρες.
Κατά το γάμο η νύφη οφείλει να είναι «αγνή», δηλαδή παρθένα, και την αγνότητα της πρέπει
να πιστοποιήσουν οι γεροντότερες Τσιγγάνες, που μετά τη νύχτα του γάμου αναζητούν στα
σεντόνια των νεόνυμφων την «απόδειξη» της αγνότητας19.
Εξάλλου ο άντρας με τον γάμο του ο οποίος γίνεται σε νεαρή σχετικά ηλικία14, μπαίνει στην
ομάδα της συζύγου του στην οποία ανήκουν τα παιδιά που γεννιούνται.
Σε πολλά μέρη ο σύζυγος παίρνει σαν προίκα από τους γονείς της γυναίκας του τα
απαραίτητα για τη συμβίωση, όπως στοιχειώδη σκηνή, έπιπλα, εργαλεία κ.ά. Σε άλλα μέρη ο
άντρας όχι μόνο δεν παίρνει προίκα αλλά δίνει ένα ποσό στον πεθερό του ανάλογα με την
ομορφιά και τα άλλα προσόντα της νύφης αναφορικά με το να κερδίζει χρήματα.
14 Η ηλικία που συνήθως συνάπτεται γάμος είναι 16-18 χρονών. Σ' αυτή την ηλικία έχουμε ένα ποσοστό
παντρειάς στους άνδρες 45-55 % και στις γυναίκες έχουμε 40-50 %. Γάμος ατόμων που είναι πάνω από 30
χρονών δε συνάπτεται σχεδόν καθόλου στις γυναίκες καθώς επίσης και στους άνδρες (στην πλειοψηφία τους).
Σελίδα 6 από 102
Οι τσιγγάνοι για να κάνουν τον γάμο τους αρκούνται στη συναίνεση των ενδιαφερομένων και
θεωρούν περιττή κάθε ιεροτελεστία ή νομική διατύπωση.
Η οικογένεια παίζει βασικό ρόλο στην κοινωνική τους δομή. Το ζευγάρι με πολλούς
απογόνους δικαιώνει την ύπαρξη του στην κοινωνία περισσότερο απ' ότι το ζευγάρι με λίγους
ή καθόλου απογόνους.
Οι τσιγγάνοι έχουν άτονο το θρησκευτικό συναίσθημα15. Στην Ελλάδα16, στην μεγάλη τους
πλειοψηφία έχουν ασπαστεί τον Χριστιανισμό και αναγνωρίζουν την Παναγία και τον Αη
Γιώργη σαν πρόσωπα καταλατρεμένα. Στην Κρήτη παρουσιάζονται χριστιανοί ορθόδοξοι
από το 1322 και στη Δυτική Ευρώπη ως καθολικοί. Εξάλλου, η γιορτή της άνοιξης που είναι
ελληνικής προέλευσης γιορτάζεται από όλους τους τσιγγάνους της Ευρώπης17.
Η γλώσσα των τσιγγάνων έχει διαφορές και διακρίνεται από διαλέκτους18. Η τσιγγάνικη
γλώσσα έχει οκτώ πτώσεις.
Η γλώσσα αποτελεί σημαντικό κριτήριο εθνικής συγγένειας - ταυτότητας. Οι Τσιγγάνοι είναι
πολύ απρόθυμοι να αποδώσουν το εθνικό status του Τσιγγάνου σε ένα πρόσωπο που δεν
μιλάει ROMANES19. Η τσιγγάνικη γλώσσα έχει οκτώ πτώσεις.
15 Γενικά οι Τσιγγάνοι δεν έχουν ένα θρήσκευμα. Υπάρχουν ομάδες που δεν εντάσσονται τυπικά σε καμιά από
τις γνωστές θρησκείες. Οι περισσότεροι είναι είτε Χριστιανοί είτε Μουσουλμάνοι διατηρώντας όμως ιδιαίτερα
παραδοσιακά τους έθιμα και δοξασίες ανεξάρτητα από το θρήσκευμα τους.
16 Στην Ελλάδα έχουμε και Χριστιανούς και Μουσουλμάνους (Μακεδονία, Θράκη). Είναι θρήσκοι, την Κυριακή
δε δουλεύουν ούτε και στις μεγάλες γιορτές και τις αργίες. Με το που θα χτυπήσει η καμπάνα για τον Εσπερινό
έχει δεν έχει αργία ή γιορτή, δεν εργάζονται πλέον.
17 Από τις 23 Απριλίου μέχρι 1η Μαΐου στη Ρουμανία, Ουγγαρία, Αγγλία, Γαλλία, καθώς και στην Ελλάδα, ενώ
δεν γιορτάζεται από τους τσιγγάνους της Ασίας.
18 Μιλούν τις διαλέκτους της Ινδογενούς γλώσσας «ROMANI». Τη γλώσσα τους την έφεραν από την Ινδία και
την εμπλούτισαν στο λεξιλόγιο και στη δομή με στοιχεία από τις γλώσσες των χωρών που περνούσαν, ιδιαίτερα
Περσικές, Ελληνικές και Ρουμάνικες. Περίπου 4 με 5 εκατομμύρια Τσιγγάνοι στην Ευρώπη, μιλούν διαλέκτους
της «ROMANI». Οι τσιγγάνικες διάλεκτοι έχουν δεχθεί προσμείξεις από τις γλώσσες των χωρών που διαμένουν
οι Τσιγγάνοι. Η γλώσσα των Τσιγγάνων, είναι γλώσσα πλούσια και ευέλικτη, με πολύπλοκες κλίσεις για τα
ουσιαστικά και συζυγίες ρημάτων που αφήνουν περιθώρια για ευρύτατο φάσμα επικοινωνίας. Το λεξιλόγιο της
έχει εμπλουτιστεί και προσαρμόζεται ανάλογα με τις νέες ανάγκες, τις αλλαγές των συνθηκών ζωής, των εποχών
και του περιβάλλοντος. Οι Τσιγγάνοι είναι δίγλωσσοι, μιλούν τη ROMANI (τσιγγάνικη) και τη γλώσσα της
χώρας στην οποία ζουν (μη τσιγγάνικη). Όσον αφορά την Ελλάδα, δύο είναι οι βασικές κατηγορίες διαλέκτων
της ROMANI: α) Διάλεκτοι VLACH που μιλώνται από τους Τσιγγάνους Ρουμελήδες, Φιλιππιτζήδες και
Καλπαζάνους - Χαντούρηδες, και β) Διάλεκτοι NON - VLACH που μιλώνται από τους Τσιγγάνους Φιτσήρηδες
και Ερλήδες (όπως υποστηρίζει ο γλωσσολόγος Βαγγέλης Μαρσέλος).
19 Ο Yoors (1967) επισημαίνει δύο τσιγγάνικα ρητά που αναφέρονται στη γλώσσα τους: το ένα λέει «η αλήθεια
εκφράζεται στα τσιγγάνικα» και το άλλο, «περιβαλλόμενοι από GAJE (μη Τσιγγάνους) η τσιγγάνικη γλώσσα
είναι η μόνη άμυνα των Τσιγγάνων».
Σελίδα 7 από 102
Οι τσιγγάνοι της Ελλάδας, κατά πλειοψηφία, ανήκουν στη φυλή Ρομ και αυτό τον όρο
χρησιμοποιούν ως απώτερο σημείο αναφοράς τους. Ωστόσο η ασύγχρονη άφιξή τους στην
Ελλάδα κατά κύματα και με απόσταση αιώνων μεταξύ τους, συνέτειναν στη δημιουργία
πολλών και με μεγάλες διαφορές ανάμεσά τους ομάδων.
Οι ομάδες διακρίνονται, σύμφωνα με το βαθμό εγκατάστασης, σε:
α) πλήρως εγκατεστημένους και αφομοιωμένους, οι οποίοι μετά από μακρόχρονη
διαδικασία πολιτισμικής και κοινωνικής ενσωμάτωσης ενοχλούνται ακόμα και από
την αναφορά της καταγωγής τους, έχοντας απορρίψει την Ρόμικη ταυτότητά τους.
β) ημι-εγκαταστημένους, που διαθέτουν σπίτια ή παραπήγματα, ιδιόκτητα ή
νοικιασμένα, αλλά τα περισσότερα μέλη της οικογένειας περνούν το μεγαλύτερο
μέρος του χρόνου μετακινούμενοι μακριά σε επαγγελματική απασχόληση.
γ) νομάδες ή σκηνίτες ή τσαντιρόγυφτους, λίγους πια, που από αναγκαστικό νομαδικό
αταβισμό από επαγγελματική ανάγκη ή από έσχατη φτώχεια, συνεχίζουν να έχουν μια
εφήμερη σχέση με την κατοικία.
Σε όλες τις τσιγγάνικες ομάδες οι σχέσεις συγγένειας αποτελούν θεμελιώδη παράγοντα της
κοινωνικής συγκρότησης.
Μπορούμε να πούμε πως οι κοινωνικές δομές αναπτύσσονται πάνω στον άξονα συγγένεια-
οικογένεια και πως η συγγένεια ως δομή αλλά και ως ιδεολογία επηρεάζει πολλαπλά όλο το
πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων, αποτελώντας τη βάση για οικονομικές συνεργασίες,
επαγγελματικές κοινοπραξίες, πολιτικές συμμαχίες, γαμήλιες επιλογές, επιλογή του τόπου
εγκατάστασης, συμμετοχή σε εθιμικές τελετουργίες κ.λ.π.
Τα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει η εν λόγω ομάδα και που οδηγούν σε αποκλεισμό από
την αγορά εργασίας και κοινωνικό αποκλεισμό είναι:
 αναλφαβητισμός, όπου ελάχιστα είναι τα άτομα, ιδίως των μεγαλυτέρων ηλικιών,
που γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή,
 περιορισμένη επικοινωνία με το ευρύτερο περιβάλλον, εξαιτίας άγνοιας ή ελλιπούς
γνώσης της ελληνικής γλώσσας,
 ύπαρξη παραδοσιακών διακρίσεων, όπου οι προκαταλήψεις εις βάρος των
τσιγγάνων λειτουργούν με τη μορφή «φαύλου κύκλου» (αρχικές διακρίσεις οδηγούν
Σελίδα 8 από 102
σε αποκλεισμό και αυτός, με τη σειρά του, παράγει συμπεριφορές που δίνουν αφορμή
για διακρίσεις),
 πλήρης έλλειψη σύνδεσης με θεσμοθετημένους και άτυπους θεσμούς που
ενημερώνουν για ελεύθερες θέσεις εργασίας και εν μέρει, συμμετέχουν στην
κατανομή τους.
Επιπλέον, οι βασικές δομές της τσιγγάνικης κοινωνίας διαταράσσονται κατά την διαδικασία
εδραιοποίησης και εξαστικοποίησής τους. Η κατοικία γίνεται παράγοντας αποφασιστικής
σημασίας. Για εκείνους που επιλέγουν να εγκατασταθούν σε αστικές συνοικίες, η κοινωνική
οργάνωση χάνεται, οι συγγενείς διαλύονται και παύουν να αποτελούν σημείο αναφοράς,
χάνοντας τη δυνατότητα κοινωνικοποίησης και ελέγχου των ατόμων. Όσοι, επιδιώκοντας να
διατηρήσουν τη συνοχή της ομάδας, επιλέγουν ως τόπο εγκατάστασης τις υποβαθμισμένες
περιαστικές περιοχές, γρήγορα γκετοποιούνται και εμπίπτουν σε συνθήκες του πιο σκληρού
κοινωνικού αποκλεισμού.
Έτσι, τα παραπάνω χαρακτηριστικά και οι συνθήκες διαβίωσης οδηγούν σε:
 ελάχιστη απορρόφηση από την αγορά εργασίας, που κυρίως συνίσταται σε εποχιακές
και αβέβαιες θέσεις, όπως συγκομιδή φρούτων, συλλογή βαμβακιού κ.λ.π., με
χαμηλές αποδοχές.
 αστάθεια στο επάγγελμα (συχνές εναλλαγές από εξαρτημένη εργασία σε αυτο-
απασχόληση, όπως εκείνη του πλανόδιου εμπόρου).
 μικρές έως ανύπαρκτες προοπτικές επαγγελματικής ανέλιξης.
 Τέλος, ένα μεγάλο τμήμα παραγωγικών ηλικιών, ιδιαίτερα στις γυναίκες, δεν
εισέρχεται καθόλου στην αγορά εργασίας, αν και το επιθυμεί και το έχει ανάγκη.
Σε κάθε κοινωνία υπάρχει και ένα σχέδιο πάνω στο οποίο στηρίζονται κοινωνικές θέσεις,
άτομα και οι βαθμοί της αξίας που έχουν τα άτομα ή οι ομάδες. Τα Συντάγματα ορίζουν ότι
όλοι οι άνθρωποι μπορούν να γεννιούνται ίσοι, αλλά η προσφορά ή η κατοχή αγαθών που
είναι αντικείμενα επιθυμίας, είναι περιορισμένες και επομένως σε κάθε κοινωνία λειτουργεί
κάποιο σύστημα κατανομής των αγαθών αυτών.
Στην κοινωνική στρωμάτωση ο πλούτος, η δύναμη και η υπόληψη αποτελούν τις τρεις
κατηγορίες των επιθυμητών αγαθών. Η αντίληψη των τσιγγάνων για το χώρο, το χρόνο, το
χρήμα ή την εργασία ή τις εξωπραγματικές τους δραστηριότητες και οι διαφορετικοί ηθικοί
Σελίδα 9 από 102
κώδικες συντήρησαν την επιφυλακτικότητα των άλλων ομάδων και τους κράτησαν στο χώρο
του περιθωρίου. Στο πλαίσιο ενός, αναπτυσσόμενου κράτους-και μιας ομογενοποιημένης με
βάση τα δυτικά πρότυπα κοινωνίας μια κουλτούρα τόσο αλλιώτικη και πολίτες τόσο
απροσδιόριστοι είναι εκ προοιμίου απαγορευμένοι.
Οι πολιτισμικές διαφορές μεταλλάσσονται σε κοινωνικές αντιθέσεις που οδηγούν στην
απόρριψη και στην σύγκρουση. Η διαφορετικότητά τους αυτή δεν επέτρεψε την άρση των
διαχωριστικών γραμμών και την ενσωμάτωσή τους και τους καθήλωσε στο χώρο του
περιθωρίου, την απομόνωση και την γκετοποίηση.
Σελίδα 10 από 102
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο
Κοινωνικός αποκλεισμός,
περιθωριοποίηση, απόρριψη.
Οι Ρομ επιβίωσαν μέσα από ένα αέναο ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο γράφοντας μια
ξεχωριστή ιστορία παράλληλης διαβίωσής με την περιρρέουσα, την κυρίαρχη κοινωνία χωρίς
να χαθούν στη χοάνη του κάθε πολιτισμού ή να αφομοιωθούν από τα διάφορα
κοινωνικοοικονομικά συστήματα. Στη διαδρομή της ιστορίας, τους βρίσκουμε να ζουν στο
περιθώριο των πόλεων έξω από τα κάστρα στα σταυροδρόμια των επαρχιακών και αστικών
δρόμων μακριά από τον οικιστικό ιστό.
Και σήμερα ακόμη ζουν στις πιο υποβαθμισμένες περιοχές, δίπλα στις πιο ασύμβατες προς
κατοικία χρήσεις γης, εκφράζοντας εκεί, στο περιθώριο των πόλεων τα έντονα πολιτισμικά
χαρακτηριστικά της κοινωνίας τους. Καθημερινά βιώνουμε στα δελτία ειδήσεων διωγμούς,
απαγορεύσεις και διακρίσεις σε βάρος των τσιγγάνων, ενώ η ιστορία είναι πλούσια από
προσπάθειες επιβολής, ενός κώδικα που οδηγεί σε συμπεριφορά που έχει θεσπίσει η
περιρρέουσα κοινωνία με παράλληλες προσπάθειες εγκατάστασης σε περιοχές και υπό
συνθήκες και όρους ξένες προς την κοινωνία των τσιγγάνων.
Η πολιτική που υιοθετήθηκε μέχρι σήμερα στις διάφορες κοινωνίες είναι πάγια. Αφομοίωση
μέσα από μια διττή τακτική επεμβάσεων πολιτική εγκατάστασης ή και περιθωριοποίησης στο
χώρο μακριά και έξω από τον κοινωνικό αλλά και οικιστικό ιστό, όπου ζουν συχνά κάτω από
άθλιες συνθήκες χωρίς νερό, ηλεκτρικό, στοιχειώδη υγιεινή, διαβίωση σε σκηνές, παράγκες ή
Σελίδα 11 από 102
μέσα στα μικρά φορτηγά τους. Στην Ρομανί γλώσσα των τσιγγάνων, η λέξη που έχει
πρωταρχική σημασία στην ζωή τους, προέρχεται από το Ελληνικό λεξιλόγιο. Για να
δηλώσουν την πορεία λένε DROM, που σημαίνει δρόμος.
Η ιστορία αλλά και οι πρόσφατες, μελέτες έχουν αναδείξει περιπτώσεις ομάδων που ύστερα
από μακροχρόνια διαμονή σε έναν τόπο και σε ιδιόκτητα σπίτια πήραν και πάλι το δρόμο της
μετακίνησης. Συχνά από το καθεστώς της μετακίνησης περνούν στην «εδραιοποίηση» και
αντίστροφα. Γι' αυτό εξάλλου χρησιμοποιείται ο όρος εδραιοποίηση και όχι εγκατάσταση. Η
εδραιοποίησή τους εξαρτάται κυρίως από την εργασία με κατά βάση εποχιακού χαρακτήρα
απασχολήσεις.
Τα γυρολογικά επαγγέλματα που λειτουργούσαν προσοδοφόρα μέχρι τις αρχές του αιώνα
μας, έπαψαν να τους αποφέρουν αρκετά χρήματα ή παρήκμασαν τελείως κάτω από τον
ανταγωνισμό της μαζικής παραγωγής και του οργανωμένου εμπορίου. Αυτό οδήγησε πολλές
τσιγγάνικες οικογένειες σε παραπέρα εξαθλίωση και παρασιτισμό. Με την σύγχρονη
οργάνωση της παραγωγής και του εμπορίου μόνο η εποχιακή εργασία στη συγκομιδή και στο
γυρολογικό εμπόριο μπορούν να τους αποφέρουν τα προς το ζην.
Η διαμονή τους σε ξένες ιδιοκτησίες αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα των διώξεων. Στην
δυτική Ευρώπη οι μετακινούμενοι τσιγγάνοι μένουν σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους που
παραχωρούνται αποκλειστικά. Οι χώροι αυτοί βρίσκονται έξω από τις πόλεις σε περιαστικές
ζώνες όπου εξασφαλίζεται η διαμονή τους χωρίς διωγμούς και η διαβίωσή τους με υγιεινές
συνθήκες.
Παράλληλα όμως οι χώροι αυτοί έχουν χαρακτηριστεί ως «γκέτο» χωρίς καμιά ειδική μελέτη,
για τη δυνατότητα πολιτισμικής έκφρασης των τσιγγάνων στον τόπο αυτό.
Στην Ελλάδα, στα Άνω Λιόσια παραχωρήθηκε για χρήση ένας χώρος που ποτέ δεν
διαμορφώθηκε. Χιλιόμετρα μακριά από τον οικιστικό ιστό στην πιο υποβαθμισμένη περιοχή
ανάμεσα σε λατομεία, μονάδες έτοιμου σκυροδέματος και εκτεταμένες περιοχές απόρριψης
μπαζών. Ήταν μια προσπάθεια που σφραγίστηκε από χιλιάδες παλινδρομήσεις ανάμεσα στη
βούληση της πολιτείας και τις τοπικές αντιδράσεις. Η πολιτεία φαίνεται πως ξεφορτώνεται
τους τσιγγάνους σε δήμους με χαρακτηριστικά υποβάθμισης. Προσπάθειες από τους ίδιους
για εδραιοποίηση απέδειξαν πως και αυτή η διαδικασία είναι δύσκολη.
Σελίδα 12 από 102
Οι Τσιγγάνοι πολλές φορές αγοράζουν οικόπεδα μη οικοδομήσιμα, εκτός σχεδίου πόλεως ή
υπό ένταξη, χτίζουν παράγκες και σπίτια αργότερα που συχνά δεν ξεφεύγουν από τα
συνεργεία κατεδάφισης. Τους επιβάλουν ανυπέρβλητα εμπόδια στην έκδοση αδειών
οικοδομής μετά από επεμβάσεις των Δήμων. Η απόρριψη των τσιγγάνων από την κοινωνική
δομή της πόλης εκφράζεται από την απομάκρυνσή τους από τον αστικό χώρο.
Η τοποθέτησή τους στο περιθώριο της κοινωνικής δομής εκφράζεται με την εδραιοποίησή
τους στο περιθώριο του οικιστικού ιστού, στο περιθώριο της πόλης δομώντας έτσι μια
αλληλεξαρτημένη σχέση κοινωνικής και χωρικής περιθωριοποίησης.
Η μετακίνηση και η αθλιότητα των συνθηκών διαβίωσης, βάζει σοβαρά εμπόδια σε κάθε
προσπάθεια σταθερής ένταξης των παιδιών των Τσιγγάνων στο σχολικό σύστημα, ακόμα και
στις καλύτερες συνθήκες αποδοχής τους από το κοινωνικό περιβάλλον.
Υπάρχει ένας τσιγγάνικος μύθος «πώς χάθηκαν τα τσιγγάνικα γράμματα». Πριν πολλά
χρόνια ζούσε ένας σοφός τσιγγάνος βασιλιάς που είχε στην κατοχή του πολλά τσιγγάνικα
βιβλία και ήθελε όλους τους υπηκόους του να γίνουν μορφωμένοι. Είχε και έναν γάιδαρο που
τον κρατούσε δεμένο κοντά στα βιβλία για να τον μορφώσει και αυτόν. Όμως μια μέρα στην
πιο μεγάλη πλημμύρα που είδε ποτέ ο κόσμος πνίγηκαν ο βασιλιάς και η βασίλισσα. Δεμένος
μέσα στο σπίτι χωρίς τροφή ο γάιδαρος άρχισε να τρώει μέρα με την μέρα τo ένα βιβλίο μετά
το άλλο. Όταν τελείωσαν όλα τα βιβλία πέθανε και ο γάιδαρος από την πείνα. Έτσι οι άμοιροι
Τσιγγάνοι έχασαν το σοφό αρχηγό τους, έχασαν και τα βιβλία τους. Κι απόμειναν χωρίς
βασιλιά και χωρίς βιβλία. Αυτά λέει ο παλιός τσιγγάνικος μύθος20 κι έτσι εξηγούν οι
Τσιγγάνοι πως απόμειναν μόνοι και ανυπεράσπιστοι σ αυτόν τον κόσμο. Μόνοι χωρίς αρχηγό
κι αγράμματοι, χωρίς δικό τους αλφάβητο.
Ο μύθος δύσκολα κρύβει το νόημά του. Είναι οι κακουχίες και η πείνα που εξοντώνουν την
μόρφωση. Κακουχίες και πείνα. Φτώχια και κοινωνικός αποκλεισμός χαρακτηρίζουν την ζωή
των τσιγγάνων σε όλη την Ευρώπη. Το ερώτημα που γεννιέται και καλούμαστε όλοι μας να
απαντήσουμε αμερόληπτα είναι αν οι τσιγγάνοι είναι εχθρικοί στο σχολείο, ή το σχολείο είναι
εχθρικό προς τους τσιγγάνους έτσι όπως είναι οργανωμένο.
20 Πυργιωτάκης Ι. , Σύγχρονα προβλήματα και παιδαγωγική.
Σελίδα 13 από 102
Οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα κατέχουν το χαμηλότερο επίπεδο διαβίωσης και μόρφωσης,
συμμετέχοντας έτσι στις πληθυσμιακές ομάδες των βιομηχανικών ανεπτυγμένων χωρών που
αποκαλούνται ''τέταρτος κόσμος'' .
Παρόλο που οι Τσιγγάνοι είναι γηγενείς αντιμετωπίζουν πολύ περισσότερα κοινωνικά και
πολιτιστικά προβλήματα από τους μετανάστες γιατί θεωρούνται ''ξένο σώμα'' και δεν έχουν
εκπροσώπηση στα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Η συμμετοχή τους στις πολιτικοκοινωνικές διαδικασίες είναι ακόμα περιθωριακή ή και
πλήρως ανύπαρκτη επειδή ο αναλφαβητισμός τους σε μεγάλη κλίμακα δεν τους επιτρέπει να
παρακολουθούν ούτε από μακριά τις πραγματικές εξελίξεις στην κοινωνία.
Επειδή οι Τσιγγάνοι δεν έχουν εμπειρία του γραπτού λόγου και της σχολικής φοίτησης και
επειδή δεν ενισχύεται η κουλτούρα τους και η πολιτιστική τους ταυτότητα από το κρατικό
σύστημα παραμένουν περιθωριακοί.
Σελίδα 14 από 102
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο
Η πολιτική του ΥΠ.Ε.Π.Θ.
και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης
για την Εκπαίδευση Τσιγγανοπαίδων
1. Η πολιτική του κράτους.
Ο στόχος μιας σύγχρονης δημοκρατικής κοινωνίας η οποία αποκτά πολυπολιτισμικά
χαρακτηριστικά πρέπει να είναι η ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτισμικών ομάδων στο
κοινωνικό γίγνεσθαι, με απόλυτο σεβασμό των ιδιαιτεροτήτων τους.
Η εκπαιδευτική πολιτική και η αναβάθμιση της εκπαίδευσης στην Ελλάδα αλλά και η
σύνδεση της με την κοινωνική πραγματικότητα που εξασφαλίζει ίσα δικαιώματα για όλους,
ανεξάρτητα από την πολιτισμική τους ταυτότητα είναι η αυτή των θετικών διακρίσεων
(positive discrimination, affirmative action). Αυτή η πολιτική βασίζεται στις αρχές της
"ευθυδικίας" (κάθετη και οριζόντια) που αποτελούν τις αρχές της διαπολιτισμικής
εκπαίδευσης21 και εφαρμόζεται σε όλες τις χώρες, ανάλογα βέβαια με το βαθμό κοινωνικής
ευαισθησίας που διακρίνει την κάθε κυβέρνηση.
21 Οι αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης:
α) Οι κοινωνίες που ευημερούν είναι εκείνες που αξιοποιούν το σύνολο του ανθρώπινου δυναμικού τους.
β) Η εξασφάλιση ίσων ευκαιριών για εκπαιδευτική εξέλιξη και κοινωνική ολοκλήρωση είναι υποχρέωση
μιας ευνομούμενης πολιτείας.
γ) Ο κοινωνικός αποκλεισμός και η κοινωνική περιθωριοποίηση απειλούν την κοινωνική συνοχή.
δ) Η ευαισθητοποίηση και η αλληλοκατανόηση μεταξύ των πολιτών, είτε αυτοί προέρχονται από το
κυρίαρχο πολιτισμικό μοντέλο είτε από ομάδες με πολιτισμικές, θρησκευτικές ή εθνοτικές
ιδιαιτερότητες, αποτελούν τις προϋποθέσεις "εκ των ων ουκ άνευ" για μια αρμονική κοινωνική
συμβίωση.
Σελίδα 15 από 102
Ειδικότερα, όσον αφορά το ζήτημα της εκπαίδευσης των τσιγγανοπαίδων22, μπορούμε να
επισημάνουμε τα εξής:
 σημαντική έλλειψη προσχολικής αγωγής,
 μικρό ποσοστό φοίτησης στα σχολεία,
 ελλιπή παρακολούθηση μαθημάτων,
 δυσκολία προσαρμογής στο σχολικό πρόγραμμα,
 δυσκολία παρακολούθησης και αφομοίωσης μαθημάτων,
 υψηλό ποσοστό εργαζόμενων παιδιών,
 νομαδικό τρόπο ζωής, που καθιστά απαγορευτική την κανονική φοίτηση,
 μεγάλη απόσταση του σχολείου από το συνοικισμό ή καταυλισμό,
 μεγάλο ποσοστό αναλφαβητισμού,
 απορριπτική στάση από τους συμμαθητές, τους δασκάλους και τον κοινωνικό
περίγυρο,
 ακαταλληλότητα του σχολείου με τον παραδοσιακό τρόπο λειτουργίας να
ανταποκριθεί στις ανάγκες των Τσιγγάνων.
Οι παραπάνω συνθήκες συμβάλλουν στην αποχή των τσιγγανοπαίδων από το σχολείο, στην
παρακολούθηση μόνο λίγων τάξεων του δημοτικού σχολείου και σπάνια στη φοίτηση στη
δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με αποτέλεσμα να είναι στην πλειονότητα τους (ποσοστό 60% -
80%) αναλφάβητοι και να υπάγονται στις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες που αντιμετωπίζουν
τις συνέπειες του κοινωνικού αποκλεισμού.
Είναι σαφής η ανάγκη για αναπροσαρμογές του εκπαιδευτικού μας συστήματος, στο πλαίσιο
μάλιστα της μεταρρύθμισης που συνεχώς επιχειρεί το ΥΠ.Ε.Π.Θ., έτσι ώστε να αποκτήσει
μεγαλύτερη ευελιξία και να λαμβάνει υπόψη του τις ανάγκες της σύγχρονης
πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Δυστυχώς, το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα δε λαμβάνει
επαρκώς υπόψη τις πολιτισμικές και γλωσσικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες των Τσιγγάνων.
Οι ανάγκες επικοινωνίας και εξεύρεσης εργασίας διαμορφώνουν ένα οικογενειακό
περιβάλλον που δεν αντιστέκεται μεν στη διγλωσσία των παιδιών, δεν μπορεί όμως από μόνο
του να την καλλιεργήσει.
22 Να σημειωθεί ότι ο νόμος πλαίσιο 1566/85 καθορίζει τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της εννεαετούς
εκπαίδευσης για όλα τα Ελληνόπουλα, αλλά η πραγματικότητα είναι πολλές φορές διαφορετική, ειδικότερα για
ορισμένες ομάδες μαθητών. Πιο συγκεκριμένα, για τους τσιγγανόπαιδες.
Σελίδα 16 από 102
Τα παιδιά των Τσιγγάνων παρουσιάζουν ημιμάθεια και στις δύο γλώσσες. Η τσιγγάνικη
γλώσσα, όπως και όλες οι άλλες γλώσσες που διδάσκονται προφορικά, δεν είναι επίσημη
γλώσσα. Δε βοηθάει το παιδί να παρακολουθήσει την ποικιλία της γλωσσικής έκφρασης που
απαιτεί το σχολείο, γιατί χρησιμοποιείται για επικοινωνιακές λειτουργίες περιορισμένης
εμβέλειας σε σχέση με την επίσημη γλώσσα.
Παράλληλα, η κατοχή της ελληνικής γλώσσας είναι περιορισμένη, ακριβώς διότι τα παιδιά
δεν έχουν επαρκώς ενταχθεί στις διαδικασίες της κοινωνίας.
Τα παιδιά αυτά χρειάζονται εμπλουτισμένο πρόγραμμα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας.
Το σχολείο έχει την υποχρέωση να δημιουργήσει ένα πλαίσιο αποδοχής και αναγνώρισης της
πολιτισμικής και γλωσσικής τους ταυτότητας. Συνήθως, ο πιο κατάλληλος τρόπος για να
επιτευχθεί αυτό είναι μέσα από τη διαπολιτισμική εκπαίδευση.
Προσπάθειες για την αναβάθμιση της εκπαιδευτικής κατάστασης των Τσιγγάνων γίνονται
εδώ και αρκετά χρόνια από τη Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης (Γ.Γ.Λ.Ε.). Η
Γ.Γ.Λ.Ε έχει πραγματοποιήσει σεμινάρια για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και έχει
εκπονήσει διδακτικά εγχειρίδια για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σε Τσιγγάνους
μαθητές. Απαραίτητη όμως είναι η διαμόρφωση μιας αποτελεσματικής εκπαιδευτικής
πολιτικής με συγκεκριμένους στόχους και ολοκληρωμένες δράσεις για τη σχολική και
κοινωνική εκπαίδευση για τους Τσιγγάνους μαθητές.
Το Υπουργείο Παιδείας, έχοντας πάντα ως στόχο υψηλής προτεραιότητας την ομαλή ένταξη
όλων των παιδιών στο εκπαιδευτικό σύστημα και στην ελληνική κοινωνία, δίνει έμφαση στις
διαπολιτισμικές πτυχές της εκπαιδευτικής του πολιτικής, αντιμετωπίζοντας με σεβασμό τη
διαφορά και τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες ατόμων και κοινωνικών ομάδων όπως οι
τσιγγανόπαιδες με γνώμονα την ευαισθητοποίηση και αλληλοκατανόηση μεταξύ όλων των
ομάδων είτε αυτές προέρχονται από το κυρίαρχο πολιτισμικό μοντέλο είτε χαρακτηρίζονται
από ιδιαιτερότητες23.
23 Η υλοποίηση της πολιτικής αυτής στηρίζονταν σε τρεις τομείς παρέμβασης.
1. Σε θεσμικό επίπεδο, αφού από τον Ιούνιο 1996 έχουμε σε ισχύ το Ν. 2413/96 που ρυθμίζει θέματα
διαπολιτισμικής εκπαίδευσης.
2. Σε διοικητικό επίπεδο, με τη διευκόλυνση για την εγγραφή στο σχολείο (ήδη το ΥΠ.Ε.Π.Θ., καθιέρωσε
την κάρτα φοίτησης τσιγγανοπαίδων με την οποία διευκολύνεται η μετακίνηση των Τσιγγάνων
μαθητών. Η κάρτα συνοδεύει τους τσιγγανόπαιδες σε περίπτωση ξαφνικής αλλαγής σχολείου, έτσι
Σελίδα 17 από 102
Ο κύριος στόχος της εκπαιδευτικής πολιτικής για τους τσιγγανόπαιδες ήταν λοιπόν η
εξασφάλιση ενός ελαχίστου επιπέδου ίσων ευκαιριών, που θα διευκολύνει την κοινωνική και
επαγγελματική πορεία τους.
Για την επίτευξη του προαναφερόμενου στόχου, δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στην αρχική -
βασική εκπαίδευση τους και καταβλήθηκαν προσπάθειες για την προσέλκυση όσο το δυνατόν
μεγαλύτερου αριθμού τσιγγανοπαίδων στην Πρωτοβάθμια και στη Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση.
2. Ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στη χάραξη και εφαρμογή της εκπαιδευτικής
πολιτικής για τους Τσιγγάνους
Γενικά, ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων
είναι θετικός. Μερικές φορές όμως έχει γίνει και επικίνδυνος, γιατί η Τοπική Αυτοδιοίκηση
είναι ένας θεσμός που προσδίδει κύρος σε κάθε ενέργεια και είναι εύκολα κατανοητό το τι
σημαίνει μία άστοχη ενέργεια να έχει περιβληθεί με το κύρος ενός τόσο σημαντικού θεσμού.
Άλλοτε πάλι, ο ίδιος θεσμός λειτουργεί ως άλλοθι για πράξεις και ενέργειες που είναι
αντίθετες με το σκοπό για τον οποίο έχει συσταθεί.
Σε ό,τι αφορά λοιπόν την Τοπική Αυτοδιοίκηση, αυτή πρέπει να προσπαθεί να διαμορφώνει
ένα υγιές ανθρώπινο περιβάλλον, γιατί αυτός είναι ο ρόλος και ο στόχος της. Και η
προσπάθεια δεν εξαντλείται στην προστασία και τη διατήρηση της φύσης και του τοπίου,
αλλά στη διαμόρφωση των συνθηκών κάτω από τις οποίες ένας άνθρωπος γεννιέται, ζει,
ώστε να διευκολύνεται η εγγραφή στο σχολείο και η παρακολούθηση των μαθημάτων, αλλά και για να
πιστοποιείται εύκολα η πρόοδος του μαθητή).
3. Στο επίπεδο της σχολικής πράξης, με το μεγάλο πρόγραμμα - ύψους 1 δις δρχ. - "Εκπαίδευση
Τσιγγανοπαίδων" του οποίου η υλοποίηση έχει αρχίσει από τον Αύγουστο του 1997 και έχει
ολοκληρωθεί το 2000. Το πρόγραμμα αυτό περιελάμβανε:
 Εκπόνηση μελετών και ερευνών για τις ψυχοπαιδαγωγικές ανάγκες των τσιγγανοπαίδων
 Εκπόνηση ειδικών προγραμμάτων σπουδών
 Συστηματική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών που διδάσκουν σε τσιγγανόπαιδες
 Παραγωγή κατάλληλου διδακτικού και εποπτικού υλικού
 Ευαισθητοποίηση γονέων, εκπαιδευτικών και κοινωνικού περιβάλλοντος σε θέματα
διαπολιτισμικής εκπαίδευσης.
Το πρόγραμμα για την εκπαίδευση τσιγγανοπαίδων σχεδιάστηκε για να ενθαρρύνει την συμμετοχή
των Τσιγγάνων μαθητών στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και στο πλαίσιο του εφαρμόζεται μια
σειρά μέτρων για την κάλυψη των εκπαιδευτικών αναγκών των τσιγγανοπαίδων.
Σελίδα 18 από 102
σπουδάζει, εργάζεται και πεθαίνει. Είναι ένας αγώνας που διαπερνάει την καθημερινή ζωή
και τη δράση καθενός μας, είναι αυτό που αποκαλούμε "ποιότητα ζωής".
Έτσι, η Τοπική Αυτοδιοίκηση κάνει προσπάθειες μέσα από σχετικές πρωτοβουλίες και
δράσεις παραγωγικές, κοινωνικές, πολιτιστικές ώστε να εξασφαλιστεί η κοινωνική συνοχή
και αλληλεγγύη. Αυτό όμως είναι δύσκολο γιατί υπάρχουν ανασταλτικοί παράγοντες όπως
είναι η ανεργία, το χαμηλό μορφωτικό και εισοδηματικό επίπεδο, οι πολιτισμικές
ιδιαιτερότητες και η περιθωριοποίηση πολλών κοινωνικών ομάδων. Αυτοί οι παράγοντες
αποτελούν εμπόδιο για την κοινωνική συνοχή, εμπόδιο στην ανάπτυξη και θα πρέπει να εξα-
λειφθούν αν επιθυμούμε την ανάπτυξη, αλλά και για καθαρά ανθρωπιστικούς λόγους.
Επομένως, η υποστήριξη των Τσιγγάνων δεν πρέπει να έχει προνοιακό χαρακτήρα, αλλά,
αντίθετα να είναι εργαλείο ανάπτυξης μιας περιοχής.
Όλη η δράση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης πρέπει να έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Το
σύνολο των έργων, το σύνολο των προμηθειών, το σύνολο των σκέψεων πρέπει να
διαπερνάται από αυτή τη βασική αρχή: να έχει ανθρωποκοινωνικό περιεχόμενο και να
ικανοποιεί τις πραγματικές ανάγκες των πολιτών της.
Αναγκαία επίσης είναι και η ευαισθητοποίηση της ευρύτερης κοινότητας, των άλλων γονιών,
των άλλων παιδιών, ώστε να αποδεχτούν τα παιδιά των Τσιγγάνων. Και εδώ χρειάζεται
σοβαρή προετοιμασία, στην οποία έχει σημαντικό ρόλο η Τοπική Αυτοδιοίκηση. Πρέπει να
γίνει συζήτηση, να γίνουν συμβουλευτικές υπηρεσίες, σχολές γονέων. Πρέπει να γίνει
συζήτηση με τους ίδιους τους Τσιγγάνους, να μπουν (ή να τους βάλουμε) στους σχολικούς
συλλόγους, στις σχολικές επιτροπές, στα νομικά πρόσωπα, στο δημοτικό συμβούλιο.
3. Ο ρόλος των διαφόρων Κοινοτικών Πρωτοβουλιών.
Για να προλάβουν λοιπόν την κοινωνία που εξελίσσεται συνεχώς, οι άνθρωποι προσπαθούν
αφ’ ενός μεν με τα δικά τους μέσα και αφ’ ετέρου δε με την υποστήριξη τόσο της Τοπικής
Αυτοδιοίκησης όσο βεβαίως και την αναγκαία υποστήριξη του κράτους μέσω των διαφόρων
Κρατικών και Κοινοτικών Πρωτοβουλιών, να ενταχθούν στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Αυτή η ένταξη είναι πολύ σημαντική, τόσο για την προσωπική ολοκλήρωση αυτών όσο και
Σελίδα 19 από 102
για την κοινωνική ένταξή τους, δηλαδή, να μπει ένας άνθρωπος στο σχολείο, να παραμείνει
σε αυτό και να μορφωθεί. Και στην προκειμένη περίπτωση, αυτό δεν είναι υπόθεση μόνο των
Τσιγγάνων, είναι υπόθεση όλων μας, είναι κάτι που αφορά την κοινωνία. Με άλλα λόγια, η
προώθηση των Τσιγγάνων στην εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση δεν είναι μια
χαριστική πράξη ή εξόφληση μιας οφειλής προς αυτούς, αλλά, είναι αναγκαία προϋπόθεση
της κοινωνικής ανάπτυξης.
Το ερώτημα που τίθεται είναι σε τι είδους σχολείο θα πάει ένα παιδί και με ποια εφόδια θα
βγει από αυτό. Το ζητούμενο βέβαια είναι να βγει «ακαίρεο» ως προσωπικότητα, ως πολίτης
και ως άτομο ώστε να μπορεί να διαμορφώσει νέες συνθήκες, νέους κοινωνικούς όρους.
Σελίδα 20 από 102
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο
Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
1. Δημογραφικά στοιχεία.
Ο ακριβής αριθμός των Τσιγγάνων στην Ελλάδα σήμερα δεν είναι δυνατόν να υπολογιστεί,
καθώς δεν υπάρχουν στατιστικές που να οδηγούν σε συγκεκριμένες εκτιμήσεις. Ένας
πρόσθετος λόγος είναι η δυσκολία του να προσδιορίσουμε με ακρίβεια ποιοι είναι οι γνήσιοι
Τσιγγάνοι και με τι κριτήριο θα τους κατατάξουμε στην ομάδα αυτή. Αρκετοί λ.χ. αρνούνται
να αποκαλύψουν την ταυτότητά τους ή άλλοι, όπως αναφέραμε, την απεμπολούν για χάρη
μιας ασφαλέστερης διαβίωσης.
Σύμφωνα ωστόσο με τις υπάρχουσες εκτιμήσεις ο τσιγγάνικος πληθυσμός υπολογίζεται
μεταξύ 120.000 και 150.000, ενώ ορισμένοι σύλλογοι, όπως ο Πανελλήνιος Σύλλογος
Ελλήνων Αθίγγανων που εδρεύει στην Αγία Βαρβάρα τον Αιγάλεω ανέβασε πρόσφατα
(1992) τον αριθμό σε 300.000. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε πως την Ελλάδα ζουν
περί τα 250.000 άτομα τσιγγάνικης καταγωγής24.
24 Κατά την εκτίμηση του δικτύου ROM.Ο αριθμός αυτός αμφισβητείται από άλλες πλευρές δεδομένου ότι δεν
υπάρχει σχετική επίσημη απογραφή ούτε σε εθνική ούτε σε τοπική κλίμακα αλλά και λόγω αστικοδημοτικών
εκκρεμοτήτων των Ρομά. Το Ελληνικό παρατηρητήριο Ελσίνκι λ.χ. αναφέρεται σε 300-350.000 ενώ η
κυβέρνηση πιστεύει ότι είναι γύρω στους 200.000 ή λιγότεροι.
Σελίδα 21 από 102
Οι Ρομά κατά την ιστορική εξέλιξη των κοινοτήτων τους έχουν υιοθετήσει τρόπους ζωής και
παραδόσεις που διαφέρουν από τα ήθη της πλειοψηφίας, θεωρούνται όμως από τους ίδιους
θεμελιώδη στοιχεία της συλλογικής τους ταυτότητας και πηγή υπερηφάνειας του λαού τους.
Ένα τέτοιο στοιχείο είναι ο νομαδικός τρόπος ζωής –μολονότι αυτός εκπίπτει σταδιακά. Οι
Ρομά ως εκ τούτου ζουν25 μαζί μας εδώ και 600 περίπου χρόνια αλλά ακόμα και σήμερα οι
πρωταρχικές και θεμελιώδεις ανάγκες τους δεν καλύπτονται αφού παραμένουν επισήμως
αόρατοι παρά τις υποδείξεις των διεθνών οργάνων –όπως η διακήρυξη που υιοθέτησε το
Συμβούλιο Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον Οκτώβριο 2000 περί της αναγκαιότητας
ανάπτυξης πολιτικών που θα επιτρέψουν στους Τσιγγάνους να ζήσουν σε συνθήκες ισότητας
δικαιωμάτων και ευκαιριών και να μπουν στα κέντρα λήψης αποφάσεων26.
Οι Τσιγγάνοι είναι διασκορπισμένοι σε όλες τις περιοχές της χώρας, με μεγαλύτερη
πυκνότητα στη Β. Ελλάδα, στη Β.Δ. και Δ. Πελοπόννησο, στην Ήπειρο και την
Αιτωλοακαρνανία, σε αρκετές περιοχές της Θεσσαλίας (Λάρισα, Φάρσαλα, Σοφάδες κ.λ.π.)
και στην Αθήνα και Δ. Αττική (Αγ. Βαρβάρα, Πετράλωνα, Χαλάνδρι, Ρέντης, Μοσχάτο,
Μενίδι, Άνω Λιόσια, Ελευσίνα, Μέγαρα, Δραπετσώνα, Σπάτα κ.α.).
Ως το 1955 όλοι σχεδόν οι Τσιγγάνοι της χώρας, εκτός από τους μουσουλμάνους Τσιγγάνους
της Θράκης, ήσαν ανιθαγενείς και δεν υπηρετούσαν στο στρατό. Είχαν ειδικό δελτίο
ταυτότητας του τμήματος αλλοδαπών, το οποίο έπρεπε να ανανεώνουν κάθε δύο χρόνια. Το
1955 με το Ν.Δ. 3370/55 έγινε δυνατό για τους Τσιγγάνους να αποκτούν την ιθαγένεια. Το
1968 δόθηκε αναδρομική ισχύς ώστε να παίρνουν την ιθαγένεια από της γεννήσεώς τους. Το
θέμα αυτό τακτοποιήθηκε πλήρως με τις διατάξεις 69468/78 και 16701/79, έτσι ώστε σήμερα
όλοι οι Τσιγγάνοι μόνιμοι κάτοικοι να μπορούν να έχουν ελληνική υπηκοότητα και να
εγγράφονται στα δημοτολόγια.
Οι Τσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες (συχνά και αντιμαχόμενες) «φυλές», δεν αποτελούν
δηλαδή μια απόλυτα ομοιογενή ομάδα -όλοι όμως ανεξαιρέτως αντιμετωπίζουν τεράστια
25 Βλ. www.romnet.gr όπου αποτυπώνεται σε χάρτη η εγκατάσταση των Ρομά σε όλη την επικράτεια.
26 Η πολιτική διακήρυξη των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης στη αντιρατσιστική διάσκεψη που
έγινε στο Στρασβούργο τον Οκτώβριο του 2000 κατέληξε ότι:
Α) πρέπει να δοθεί μεγάλη προσοχή στη μεταχείριση των ατόμων που υφίστανται διακρίσεις σε πολλά
επίπεδα, όπως οι Τσιγγάνοι, θέτοντας φραγμό στη διαδικασία περιθωριοποίησής τους, παρέχοντάς τους
ίσες ευκαιρίες στην εκπαίδευση, την κατοικία και την απασχόληση
Β) πρέπει να εξασφαλιστεί συμμετοχή τους στην κοινωνία και στα κέντρα λήψης αποφάσεων –κυρίως
τα τοπικά.
Σελίδα 22 από 102
προβλήματα. Αναφέρονται ενδεικτικά κάποιες διαφοροποιήσεις: Οι πλειονότητα των
ελλήνων Ρομά είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι που μιλούν τη γλώσσα «βλάχουρα Ρομά». Οι
περισσότεροι Ρομά που ζουν στη Δ. Θράκη αντίθετα είναι Μουσουλμάνοι, μέλη της μόνης
αναγνωρισμένης μειονότητας στην Ελλάδα από τη συνθήκη της Λοζάννης του 1923 και
μιλούν «να-βλάχουρα Ρομά». Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια μεγάλη εισροή Ρομά
αλβανικής καταγωγής από την Αλβανία, τις περιοχές της τέως Γιουγκοσλαβίας27 κ.λ.π.,
γεγονός που οξύνει το ήδη οξύτατο πρόβλημα των Ρομά στην Ελλάδα.
Η θέση όλων των Ρομά είναι σε γενικές γραμμές δυσμενέστατη εφόσον παραμένουν η πιο
αδικημένη και περιθωριοποιημένη κοινωνική ομάδα στην Ελλάδα. Υπάρχει ωστόσο πολύ
μεγάλη διαφορά οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης μεταξύ των διαφόρων τσιγγάνικων
ομάδων28.
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει κάθε ομάδα είναι ως εκ τούτου διαφορετικής τάξης: Η πιο
ενταγμένη ομάδα αντιμετωπίζει οξύ πρόβλημα ισότιμης αντιμετώπισης από το ελληνικό
κράτος και τους μη Τσιγγάνους έλληνες αφού είναι θύμα καθημερινών και αλλεπάλληλων
ρατσιστικών διακρίσεων. Η πολυπληθέστερη ομάδα των σκηνιτών όμως παρουσιάζει
επιπλέον οξύτατο πρόβλημα επιβίωσης.
Σκηνίτες είναι ένας μεγάλος αριθμός29 Ρομά που ζουν σε 52 περίπου πρόχειρους και
επικίνδυνους καταυλισμούς σε όλη την επικράτεια. Υφίσταται μάλιστα ο γνωστός μύθος ότι
οι Τσιγγάνοι απολαμβάνουν τις άθλιες συνθήκες υπό τις οποίες καταδικάστηκαν να ζουν και
οι οποίες συνδέονται αναπόδραστα με τον αναλφαβητισμό και την παραβατικότητα.
Πρόκειται βεβαίως για επιχειρηματολογία αφελή και ρατσιστική που επικαλείται εκτός της
βιολογικής διαφοράς και τις δήθεν ασύμβατες πολιτισμικές αποκλίσεις στις οποίες αποδίδουν
ολοκληρωτικά την αδυναμία ομαλής ένταξης των Ρομά στην ελληνική κοινωνία..
27 Η πλειονότητα αυτών των Ρομά είναι ανιθαγενείς. Καμία χώρα δεν τους αναγνωρίζει εφόσον οι πληθυσμοί
Ρομά θεωρούνται γενικά πρόβλημα προς αποφυγήν.
28 Στην Αγία Βαρβάρα λ.χ. οι Τσιγγάνοι που ζουν εκεί από το 1923 και μετά, δημιούργησαν αρκετά
ικανοποιητικές συνθήκες ζωής και εργασίας, ζώντας σε κανονικές κατοικίες όπως οι υπόλοιποι δημότες. Στα
Άνω Λιόσια αντίθετα οι Τσιγγάνοι ζουν σε έναν άθλιο καταυλισμό-σκουπιδότοπο. Αυτά είναι δύο
χαρακτηριστικά άκρα.
29 Το γραφείο ποιότητας ζωής του πρωθυπουργού δεν πιστεύει ότι ξεπερνάει σήμερα τους 40.000 ανθρώπους –
αναφερόμενο πάντα στους έλληνες Ρομά. Την ήδη θολή αριθμητική εικόνα όμως θολώνει ακόμα περισσότερο:
α) η μεγάλη γεννητικότητα των Ρομά που παντρεύονται και αποκτούν παιδιά σε νεαρότατη ηλικία και
β) η αθρόα εισροή αλλοδαπών ή ανιθαγενών Ρομά από την Αλβανία και την υπόλοιπη βαλκανική.
Σελίδα 23 από 102
2. Εκπαίδευση.
Στις τσιγγάνικες κοινότητες η μετάδοση του πολιτισμού και η επαγγελματική κατάρτιση των
νέων είναι στα χέρια της οικογένειας. Το σχολείο ως θεσμός δεν έχει παράδοση στην
τσιγγάνικη κοινωνία. Η μετάδοση των γνώσεων γίνεται μέσα στα πλαίσια της οικογένειας,
προφορικά. Η γραφή και η ανάγνωση ως τρόπος έκφρασης και επικοινωνίας είναι άγνωστα
στους Τσιγγάνους.
Μεγάλο είναι το ποσοστό αναλφαβητισμού στους Τσιγγάνους. Αντίθετα για να κάνουν
λογαριασμούς ώστε να καλύπτουν τις άμεσες οικονομικές τους ανάγκες χρησιμοποιούν
εμπειρικούς τρόπους μέτρησης και υπολογισμών με αξιοσημείωτη επιδεξιότητα. Για να
καλύψουν το κενό της γραφής και της ανάγνωσης έχουν αναπτυγμένη παρατηρητικότητα και
μνήμη.
Σύμφωνα με το πρότυπο - ζωής των Τσιγγάνων δεν υπάρχει καμιά σχέση μεταξύ «σχολικής
επιτυχίας» και «οικονομικής επιτυχίας» ούτε ακόμα σύνδεση «σχολικής επιτυχίας» και
«κοινωνικής επιτυχίας» (Council of Europe: 1984). Έτσι, τα επίσημα εκπαιδευτικά
προγράμματα δεν είναι ελκυστικά για τους Τσιγγάνους και την παρακολούθηση τους δεν τη
θεωρούν αναγκαία. Τουναντίον, το επίσημο σχολικό σύστημα δεν είναι προσαρμοσμένο στις
ιδιαιτερότητες των Τσιγγάνων μαθητών του και έτσι οι Τσιγγάνοι μαθητές βρίσκονται
μπροστά σε μια διάσταση προτύπων -αξιών τσιγγάνικου και μη τσιγγάνικου πολιτισμού.
Πιο συγκεκριμένα το επίσημο σχολικό μας σύστημα δεν λαμβάνει υπόψη του:
Α. Τη μετακίνηση τους και,
Β. Τις πολιτισμικές τους ιδιαιτερότητες, όσον αφορά:
1. την κατάρτιση του αναλυτικού προγράμματος,
2. τη μέθοδο μάθησης,
3. την προετοιμασία των δασκάλων,
4. την προετοιμασία των συμμαθητών.
Επομένως δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο το γεγονός της μαζικής αποχής των Τσιγγάνων από
το σχολείο ή της παρακολούθησης μόνο των πρώτων τάξεων του δημοτικού, της σπανιότατης
φοίτησης τους στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και της παντελούς απουσίας τους στην
Σελίδα 24 από 102
τριτοβάθμια. Ο κόσμος του σχολείου και ο κόσμος του σπιτιού είναι τόσο ασυμβίβαστοι από
πολλές απόψεις ώστε πολλά τσιγγανόπαιδα «φαίνεται να παραιτούνται από την προσπάθεια
να βρουν σύνδεση και σημεία επαφής μεταξύ των δύο κόσμων».
Επίσης πρέπει να ξανατονίσουμε, όσο τετριμμένο και αν είναι, ότι η πολιτική που ασκείται
στο σχολείο είναι μόνο μια πλευρά της εκπαιδευτικής πολιτικής γενικότερα, η οποία από
μόνη της αντανακλά τις πολιτικές τάσεις της εποχής. Το σχολείο, παρόλο ότι είναι ένας
ιδιαίτερος θεσμός, δεν είναι ένας μικρόκοσμος που μπορεί να απομονωθεί από την υπόλοιπη
κοινωνία, και παραπέρα, με το σχήμα του και τις πρακτικές του, έχει απορρίψει την
τσιγγάνικη ισότητα στους κόλπους του, όπως το έχει απορρίψει και ο Τσιγγάνος. Για να γίνει
αυτό πιο κατανοητό: από τη μια μεριά υπάρχει καχυποψία για τον Τσιγγάνο, το σχολείο τον
«ανέχεται» μερικές ώρες καθημερινά και από την άλλη ο Τσιγγάνος είναι ανήσυχος για τον
κίνδυνο της επίδρασης που μπορεί να έχει το σχολείο, ως σύστημα προώθησης αξιών -
προτύπων διαφορετικών από τις δικές του, πάνω στα παιδιά του.
Έτσι, στην Ελλάδα, έρευνες έχουν δείξει ότι το ποσοστό συμμετοχής των τσιγγανοπαίδων
στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση δεν υπερβαίνει το 40% και ότι το ποσοστό των αναλφάβητων
ενηλίκων τσιγγάνων ανέρχεται στο 80%. Για δε τη Δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια
εκπαίδευση, δεν υπάρχει αξιόλογο ποσοστό συμμετοχής τσιγγάνων30.
Ειδικότερα, σε σχέση με το σχολικό σύστημα η γενική κατάσταση εμφανίζεται ως εξής.
 Πολύ μικρό ποσοστό εγγραφής στα σχολεία - ελλιπής παρακολούθηση - συχνές
διαρροές
 Δυσκολία προσαρμογής και παρακολούθησης του σχολικού προγράμματος
 Ελλείψεις στην ένδυση, τα υλικά μέσα και τα εφόδια για το σχολείο
 Αναλφαβητισμός της οικογένειας που παίζει ανασταλτικό ρόλο στη σχολική
παράδοση
 Απορριπτική στάση των συμμαθητών, των γονέων και μερικές φορές και των
δασκάλων.
 Παντελής έλλειψη συστηματικής προσχολικής αγωγής
30 Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 80% των ενηλίκων τσιγγάνων είναι αναλφάβητοι και πάνω από το 50% των
παιδιών τους δεν περνούν το κατώφλι του σχολείου.
Σελίδα 25 από 102
 Άγνοια του κοινωνικού περιβάλλοντος τις σχολικές αρχές και το διδακτικό
προσωπικό σε ότι αφορά στην ταυτότητα των Τσιγγανόπαιδων και στην
πραγματική φύση των προβλημάτων τους
Οι μηχανισμοί που κρατούν τα τσιγγανόπουλα μακριά από το σχολείο είναι πολλές φορές
πολύ απλοί. Όπως για παράδειγμα ο εμβολιασμός31.
Τέτοιοι μηχανισμοί αποκλεισμού γίνονται ανθεκτικοί διότι δεν υπάρχει βούληση για την
αντιμετώπισή τους εκ μέρους της κοινωνίας και της πολιτείας. Ιδού μερικοί από αυτούς που
απαιτούν άμεση αντιμετώπιση:
α) Τα τσιγγανόπουλα έρχονται στο σχολείο με μια άλλη μητρική γλώσσα και
γνωρίζουν ελλιπώς ή δεν γνωρίζουν καθόλου Ελληνικά.
β) Έρχονται από έναν κόσμο φτώχειας και αναλφαβητισμού όπου το βιβλίο δεν
υπάρχει ούτε σαν έννοια.
γ) Με την είσοδό τους στο σχολείο έρχονται σε επαφή με μια κοινότητα γεμάτη
προκαταλήψεις, εχθρότητα, και όχι σπάνια ρατσισμό απέναντί τους.
δ) Τα τσιγγανόπουλα ακολουθούν όλη την οικογένεια στην μετακίνησή τους για την
επιβίωση σε χρόνους που δεν ταυτίζονται με τους χρόνους διακοπών του σχολείου.
ε) Ζουν σε περιοχές μακριά από τον κοινωνικό και οικιστικό ιστό και κατ' επέκταση
από τον κοινωνικό εξοπλισμό της πόλης σε σχολεία.
στ) Συμμετέχουν στην αύξηση του οικογενειακού εισοδήματος από μικρές ηλικίες
(παιδική εργασία, επαιτεία).
Με δυο λόγια μπορούμε να πούμε πως ο τρόπος ζωής των τσιγγάνων δεν είναι συμβατός με
την μορφή οργάνωσης και λειτουργίας και με το περιεχόμενο του εκπαιδευτικού συστήματος.
Πολιτικοί, εκπαιδευτικοί και κοινή γνώμη θεωρούν ότι η άρση της ασυμβατότητας μπορεί να
προκύψει μόνο με ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής των τσιγγάνων. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται
πως είναι εφικτό αν αναλογιστούμε πως αυτός ο τρόπος διαβίωσης έχει ζωή αιώνων.
31 Σήμερα ικανός αριθμός Τσιγγάνων καλύπτεται στοιχειωδώς από το σύστημα κοινωνικών υπηρεσιών ως προς
την υγειονομική περίθαλψη. Ένας μικρός αριθμός καταφεύγει ακόμη σε θεραπείες παραδοσιακές για να
αντιμετωπίσει τις διάφορες νόσους. Αν ληφθεί υπόψη ότι οι συνθήκες καθαριότητας και υγιεινής διαβίωσης των
μελών της τσιγγάνικης οικογένειας είναι εξαιρετικά υποβαθμισμένες, δυσκολεύεται επίσης η ομαλή υποδοχή
τους στο σχολείο.
Σελίδα 26 από 102
Εφικτή όμως είναι η προσαρμογή του εκπαιδευτικού συστήματος στον τρόπο ζωής των
τσιγγάνων. Στην υπόθεση τσιγγάνοι και σχολείο έγιναν αρκετές προσπάθειες της Γενικής
Γραμματείας Λαϊκής Επιμόρφωσης και εθελοντική προσφορά δεκάδων εκπαιδευτικών και
φίλων των τσιγγάνων.
Απαιτείται ορθολογικός σχεδιασμός και προγραμματισμός. Απαιτείται κατ' αρχάς εκπαίδευση
των δασκάλων για να εκπαιδεύσουν τους τσιγγάνους, ίδρυση σχολείων κοντά σε περιοχές
που κατοικούν τσιγγάνοι και μαζική ένταξη των τσιγγανοπαίδων σ' αυτά. Ενημέρωση των
τσιγγάνων για την αναγκαιότητα της εκπαίδευσης από άτομα εκπαιδευμένα.
Στα 1982 ο Alrort έγραφε: « … Ίδρυση παρασκευαστικών τάξεων με στόχο την ένταξη των
παιδιών στις κανονικές τάξεις μετά από δύο ή τρία χρόνια φοίτησης, ίδρυση παιδικών
σταθμών, νηπιαγωγείων κ.ά. «Είμαι δέσμιος των προκαταλήψεων κατασκευασμένων από
αρέσκειες και δυσαρέσκειες, από συμπάθειες, απάθειες και αντιπάθειες»…. ». Όλοι είμαστε
δέσμιοι αντιλήψεων, ιδεών και εικόνων που καθορίζονται από ένα σύστημα αξιών και κανό-
νων της κυρίαρχης κουλτούρας που λειτουργεί ως πρότυπο για την εκτίμηση της ετερότητας.
Βέβαια δεν θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τους Έλληνες πολίτες ως ρατσιστές με την
έννοια του όρου όπως αυτός έχει χρησιμοποιηθεί για πολίτες χωρών της βόρειας και
κεντρικής Ευρώπης, της Αμερικής και της νοτίου Αφρικής και αυτά διότι στην Ελλάδα δεν
έχουν παρατηρηθεί βίαια φαινόμενα εναντίον των τσιγγάνων από οργανωμένα κινήματα και
ομάδες του κοινωνικού συνόλου.
Ακόμα η νομοθεσία και το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο τους αντιμετωπίζει ως ισότιμους
Έλληνες πολίτες. Ωστόσο στην καθημερινή ζωή βιώνουν το στιγματισμό, τη διακριτική
μεταχείριση και την προκατειλημμένη συμπεριφορά της πολιτείας και των μη τσιγγάνων.
Όλοι μας είτε το παραδεχόμαστε, είτε όχι, είμαστε δέσμιοι αντιλήψεων, ιδεών και εικόνων
που εκπορεύονται από μια αγωγή και μια παιδεία που δεν μας βοήθησε στην
συνειδητοποίηση του πολιτιστικού μας υπόβαθρου, απαραίτητης προϋπόθεσης για την
αναγνώριση και αποδοχή άλλων διαφορετικών πολιτισμών, έτσι κυριαρχούμαστε από τον
αρχέγονο φόβο και περιθωριοποιούμε το διαφορετικό.
Οι τσιγγάνοι από την άλλη μεριά, τους δέκα αιώνες περίπου που ζούνε στην χώρα μας, έχουν
αναπτύξει έναν αμυντικό μηχανισμό και δικλείδες ασφαλείας απέναντι στην πλειονότητα για
να διασώσουν την πολιτισμική τους ταυτότητα, την γλώσσα, την παράδοση και τα ιδιαίτερα
Σελίδα 27 από 102
γνωρίσματα που τους διαφοροποιούν από τους άλλους. Το τίμημα που πλήρωσαν και
εξακολουθούν να πληρώνουν, είναι η απομόνωση και ο συνειδητός ή ασυνείδητος
αποκλεισμός από το κοινωνικό γίγνεσθαι.
Ο Ούγγρος Τσιγγάνος συγγραφέας Μένιχρετ Λακάτους, μιλώντας σαν εκπρόσωπος των Ρόμ
στα Ηνωμένα Έθνη, τόνισε τον εξαθλιωμένο κόσμο της τρώγλης, όπου εγκληματικότητα,
φτώχεια, αρρώστια και θνησιμότητα παιδιών και ενηλίκων ξεπερνούν κατά πολύ το μέσο όρο
της υπόλοιπης πολιτισμένης ανθρωπότητας.
Έτσι οι τσιγγάνοι αποστερημένοι από την ικανοποίηση των επιθυμιών διαμόρφωσαν δικά
τους στερεότυπα και προκαταλήψεις που οδηγούν σε μια ποικιλία ενεργειών και αντιδράσεων
όπως η άμυνα, η πρόκληση και κάποιες φορές η επίθεση στους μη τσιγγάνους.
Το πρόβλημα της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής κατάρτισης των Τσιγγάνων δε
λύνεται μόνο του και ανεξάρτητα από το πρόβλημα της εργασίας, της υγείας, της στέγης
αυτών.
Ο Τσιγγάνος, μαθητής ή καταρτιζόμενος, που πηγαίνει σχολείο, πρέπει αφ’ ενός μεν να είναι
υγιής32, αφ’ ετέρου δε να έχει ψυχικά αποθέματα, υλικά αποθέματα αλλά και κοινωνικά
αποθέματα, γιατί συγκρούεται και με το δικό του κοινωνικό περιβάλλον. Το περιβάλλον του
δεν τον αποδέχεται πάντα, γιατί, για όσο χρόνο αυτός σπουδάζει πολλοί από τους
συνομηλίκους του έχουν βγει στο γυρολογικό εμπόριο, έχουν γίνει καταστηματάρχες ή/και
έχουν παντρευτεί. Όλα αυτά τον πιέζουν συναισθηματικά, τον "σπρώχνουν" να παρατήσει το
σχολείο και να τους μιμηθεί33.
32 Ένα παράδειγμα μέσα από το οποίο φαίνεται αυτό ξεκάθαρα: Στη Νίκαια της Λάρισας, στο πλαίσιο μιας
έρευνας, εντοπίστηκε ηπατίτιδα Α σε παιδιά πάνω από έξι ετών, σε ποσοστό γύρω στο 60%. Σε τέτοιες συνθή-
κες ανασφάλειας της υγείας, σωματικής και ψυχικής, μπορεί κανείς να περιμένει συμμετοχή στο σχολείο; Και
θα απαιτήσουμε από τα άλλα παιδιά της Νίκαιας να δεχθούν αυτά τα Τσιγγανόπουλα στο σχολείο, όταν έχει
γίνει μια τέτοια δημοσίευση, ακόμα κι αν πρόκειται για φήμη ή για μια ψεύτικη είδηση;
33 Στην Αγία Βαρβάρα, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος Εκπαίδευσης και Αρχικής
Επαγγελματικής Κατάρτισης (ΕΠΕΑΕΚ), έγινε μια έρευνα με τη συνεργασία του τμήματος Ψυχολογίας του
Πανεπιστημίου Αθήνας, του Δήμου και ορισμένων σχολικών μονάδων πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Μεταξύ
άλλων, μετρήθηκε και ο βαθμός αυτοεκτίμησης των μαθητών. Στις περιπτώσεις των Τσιγγάνων ο βαθμός αυτός
ήταν πολύ χαμηλός. Δηλαδή τα παιδιά αυτά δεν πιστεύουν ότι ο εαυτός τους έχει κάποια αξία. Και οι γονείς των
μαθητών Τσιγγάνων βλέπουν το σχολείο ως ένα τμήμα της εχθρικής κοινωνίας που τους απειλεί.
Σελίδα 28 από 102
Πρέπει επίσης να έχει αυτοεκτίμηση34 και αυτοπεποίθηση, να αισθάνεται ασφαλής ότι θα
τον δεχτεί το σχολικό περιβάλλον και ότι τελειώνοντας το σχολείο θα καταφέρει να ζήσει
καλύτερα από τους Τσιγγάνους που το εγκατέλειψαν και ασχολήθηκαν με το γυρολογικό
εμπόριο.
Είναι πολύ σημαντικό το παιδί πρέπει να βλέπει τον εαυτό του στο σχολικό βιβλίο και
μάλιστα να τον βλέπει να προοδεύει, γιατί αλλιώς δε θα μπορεί να προβλέψει, δε θα μπορεί
να προσδοκά τίποτα καλό από τη ζωή, δε θα νοιώθει ασφάλεια για το μέλλον. Το ίδιο βέβαια
ισχύει και με το πρόγραμμα του σχολείου ή της Επαγγελματικής Κατάρτισης.
Ποιος μπορεί να κρατήσει αυτό το μαθητή στο σχολείο ή στο Κέντρο Επαγγελματικής
Κατάρτισης και πώς; Πώς μπορεί ο δάσκαλος ή ο εκπαιδευτής να επέμβει και να αλλάξει την
εικόνα, να αντιμετωπίσει τους παραπάνω ανασταλτικούς παράγοντες35;
Άρα, έχει σοβαρό λόγο η Αναπτυξιακή Σύμπραξη στα πλαίσια της Κ.Π. Equal να επεμβαίνει
στο αναλυτικό πρόγραμμα, ώστε αυτό τελικά να ανταποκρίνεται στις ιδιαιτερότητες αλλά και
στις προτιμήσεις των ενδιαφερομένων.
Σε μια έρευνα που διεξήγαγε στο 1993 η ΜΙΤ Εκπαιδευτική και Αναπτυξιακή ανώνυμος
εταιρεία σε συνεργασία με την Νομαρχία Δυτικής Αττικής για την ανίχνευση των αναγκών
και προβλημάτων σε έξι (6) Δήμους της Δυτικής Αττικής όπου κατοικούν τσιγγάνοι
προκύπτει ότι μεταξύ των προβλημάτων στέγης, επαγγέλματος, εκπαίδευσης παιδιών και
έλλειψης αποδοχής από τους μη τσιγγάνους σαν το κύριο πρόβλημα ιεραρχείται η έλλειψη
αποδοχής.
34 Είναι γνωστό τι σημαίνει "περιορισμένη αυτοεκτίμηση". Είναι πολύ τραγικό είναι να χάνει κάποιος την
ελπίδα του για τη ζωή. Κανείς μας δεν μπορεί να αισθάνεται υπερήφανος ως άνθρωπος, όταν βλέπει παιδιά που
τα έχουν σχεδόν όλα να νομίζουν ότι δεν έχουν τίποτα. Έχετε δει βλέμμα χωρίς ελπίδα και προσδοκία, άδειο
βλέμμα; Είναι τρομαχτικό. Δεν μπορούμε λοιπόν να μένουμε αδιάφοροι.
35 Δηλαδή, την προκατάληψη της ευρύτερης κοινωνίας, την επίδραση του συνομήλικου Τσιγγάνου που έκανε
λεφτά και οικογένεια, την αμφισβήτηση της τσιγγάνικης κοινότητας για το μέλλον του Τσιγγάνου μαθητή.
Σελίδα 29 από 102
3. Απασχόληση - Ασφάλιση
Πολλά έχουν γραφτεί για τα τσιγγάνικα επαγγέλματα, πολλοί κατάλογοι έχουν καταρτιστεί
«αραδιάζοντας» τα ή διαιρώντας τα σε κατηγορίες. Παρόλα αυτά θα πρέπει ο αναγνώστης να
ξεπεράσει τους επιφαινόμενους τίτλους επαγγελμάτων και να συνδυάσει τις επιλογές
απασχόλησης των Τσιγγάνων με τις οικονομικές σχέσεις ROM—GAJE36.
Έτσι δύο στοιχεία κυριαρχούν στην τσιγγάνικη απασχόληση:
Α. η αυτοαπασχόληση και
Β. η μετακίνηση
Α. Αυτοαπασχόληση
Η τσιγγάνικη ιστορία είναι μια ιστορία άρνησης τους να προλεταριοποιηθούν, με την έννοια
ότι δεν εντάσσονται στενά στην παραγωγική διαδικασία πουλώντας την εργατική τους
δύναμη. Γι' αυτό ή αυτοαπασχόληση είναι αναπόσπαστο μέρος της τσιγγάνικης ταυτότητας.
Η αυτοαπασχόληση δε δίνει στους Τσιγγάνους μόνο το αίσθημα της μεγαλύτερης
ανεξαρτησίας από τους GAJE, αλλά προσφέρει επίσης μια μεγαλύτερη ευελιξία στην επιλογή
ασχολίας για κάθε χρονική περίοδο. Το 8ωρο και η υποχρέωση παρουσίας σε ένα
συγκεκριμένο χώρο δουλειάς, περιορίζει τις ευκαιρίες για εναλλακτικές οικονομικές
δραστηριότητες, και στη διάρκεια της ημέρας αλλά και του χρόνου ολόκληρου.
Οι Τσιγγάνοι δεν αντέχουν τη μονοτονία των συνθηκών, π.χ. το εργοστάσιο. Πολλοί από
αυτούς (κυρίως οι νέοι), βλέπουν τη δουλειά σαν διασκέδαση, σαν αλλαγή παραστάσεων και
σαν επαφή με κόσμο. Έτσι πολλές φορές πηγαίνουν μαζί με φίλους στη δουλειά.
36 Η απασχόληση των Τσιγγάνων, από την άποψη των οικονομικών σχέσεων, θα πρέπει ν' αντιμετωπισθεί κάτω
από το πρίσμα της σχέσης «ROM και GAJE». Με δεδομένο τον έλεγχο της οικονομικής και πολιτικής
κατάστασης από τους GAJE, η σχέση ROM—GAJE θεμελιώνεται σε κίνητρα αποκλειστικά οικονομικά και
πολιτικά, στοιχεία που δεν εμπεριέχονται στην μεταξύ των Τσιγγάνων σχέση. Πιο συγκεκριμένα, οι σχέσεις
μεταξύ τους χαρακτηρίζονται από συνεργασία και αμοιβαία βοήθεια και χαρακτηριστικά, κρίνεται «ανήθικο»
για τους Τσιγγάνους να «κερδίζουν» χρήματα από άλλους Τσιγγάνους. Οι GAJE αποτελούν τη μόνη «λογική»
πηγή εισοδημάτων των Τσιγγάνων και στα πλαίσια αυτά η οικονομική επιτυχία προσδίδει ιδιαίτερο κύρος στα
μέλη της τσιγγάνικης κοινωνίας.
Σελίδα 30 από 102
Ακόμα και στις περιπτώσεις που είναι μόνιμα εγκατεστημένοι ή έχουν πιο σταθερή δουλειά
χαρακτηριστική είναι η αυτοαπασχόληση, π.χ. καταστηματάρχες στην Αγία Βαρβάρα.
Αποφεύγοντας τη μόνιμη μισθωτή εργασία έξω από την οικογένεια, παραμένουν έξω από τη
δομή της δουλειάς που κυριαρχείται από τον καταμερισμό της εργασίας με οριοθετημένο
έργο, επιβαλλόμενη πειθαρχία και μακροχρόνια ειδίκευση. Η Okely πιστεύει ότι αυτή η
έλλειψη εξειδίκευσης και εκπαίδευσης στα πλαίσια των .προτεραιοτήτων της κυρίαρχης
κοινωνίας είναι η μεγάλη τους δύναμη. Έτσι έχουν πολλαπλές απασχολήσεις κατά
περιόδους.
Τα γράμματα (μόρφωση) δεν είναι προσόν που θεωρείται πλεονέκτημα για τους Τσιγγάνους
για να κερδίσουν επιτυχώς τα προς το ζην. Μόνο ένα μικρό ποσοστό των Τσιγγάνων είναι
γραμματισμένο. Κατά συνέπεια σήμερα οι Τσιγγάνοι δεν είναι ειδικευμένοι για την
καινούργια ζήτηση μιας και τα παραδοσιακά επαγγέλματα τους είναι ξεπερασμένα.
Άλλο σημαντικό θέμα αποτελεί ο τρόπος μετάδοσης της «ειδίκευσης». Οι Τσιγγάνοι δε
μαθαίνουν στο σχολείο, σχολή, πανεπιστήμιο, αλλά μέσα στα πλαίσια της οικογένειας
(κυρίως βλέποντας τον πατέρα, μητέρα, αδέλφια να δουλεύουν). Η γνώση του επαγγέλματος
δεν αποκτάται μέσα από τυπικούς και εξωτερικούς οργανισμούς -θεσμούς (σχολείο) αλλά
μέσα από την οργάνωση της οικογένειας και μάλιστα από την παιδική ηλικία.
Ο Τσιγγάνος ερχόμενος να δουλέψει πρέπει να προσαρμοστεί σε μια ποικιλία συνθηκών,
χρησιμοποιώντας ένα «πακέτο» από γενικές ικανότητες - επιδεξιότητες, όπως:
 γνώση της τοπικής οικονομίας και των δυνατοτήτων όπου η ζήτηση και η
προσφορά είναι ακανόνιστη,
 γνώση των GAJE - πελατών και εντοπισμός των ψυχολογικών αναγκών και
αδυναμιών τους,
 οξύνοια στην επιλογή επαγγελμάτων και προϊόντων για κάθε τόπο,
 ευελεξία στο επάγγελμα σε δεδομένο χρόνο,
 «πρόσωπο με πρόσωπο» επαφή με τον πελάτη που απαιτεί ικανότητα στο να
πείθεις και θάρρος στο να αντιμετωπίζεις ξένους στις πόρτες τους και να
«ριψοκινδυνεύεις» απόρριψη και βλασφημίες,
 ευελιξία στο παίξιμο ρόλων κατά περίσταση (πολλές φορές προσαρμόζεται η
ενδυμασία, οι τρόποι κ.λπ., π.χ. οι Τσιγγάνες φορούν «ευρωπαϊκά» ρούχα όταν
Σελίδα 31 από 102
βγαίνουν για γυρολογικό εμπόριο ενώ ντύνονται παραδοσιακά οι Τσιγγάνες που
λένε τη μοίρα, προσαρμοσμένες στην ανάγκη του εξωτικού στερεότυπου),
 αναπτυγμένη μνήμη,
 φυσική δύναμη και αντοχή, μιας και δουλεύουν έξω μ' όλες τις καιρικές
συνθήκες.
Σελίδα 32 από 102
ΜΕΡΟΣ 2ο
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Σελίδα 33 από 102
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο
ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΤΩΝ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ
ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
Σκοπός, στόχοι και μεθοδολογία της έρευνας
1. Εισαγωγή
Ερευνητική δραστηριότητα στο χώρο των Τσιγγάνων στην Ελλάδα παρατηρείται μόνο τα
τελευταία χρόνια και περιορίζεται σε θεμελιώδεις τομείς, τόσο στο "ποσοτικό" όσο και στο
"ποιοτικό" πεδίο.
Οι μέχρι σήμερα βιβλιογραφικές αναφορές και οι υπάρχουσες μελέτες επισημαίνουν το
συσχετισμό ανάμεσα στον εκπαιδευτικό, επαγγελματικό και οικονομικό αποκλεισμό των
Τσιγγάνων, χωρίς να προχωρούν στην ανάλυση και εκτίμηση του βαθμού αλληλεπίδρασης
τους.
Μερικές έρευνες/μελέτες προχωρούν σε ανάλυση και εις βάθος διερεύνηση, αλλά
εστιάζονται σε ένα συγκεκριμένο τομέα της ζωής των Τσιγγάνων, όπως π.χ. την εκπαίδευση.
Σελίδα 34 από 102
Στην περίπτωση που επιχειρούν μια πρώτη στοιχειώδη καταγραφή δημογραφικών και
κοινωνικών στοιχείων δεν επεκτείνονται σε περαιτέρω επεξεργασία και ανάλυση.
Μερικές έρευνες/μελέτες επιτυγχάνουν πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση, σε συγκεκριμένες
όμως γεωγραφικές περιοχές, οι οποίες δεν μπορούν να αναχθούν σε αντιπροσωπευτικό
δείγμα του - με πολλές ιδιομορφίες -πληθυσμού των Τσιγγάνων σε όλη την Ελλάδα.
Τα υπάρχοντα στοιχεία δεν επαρκούν ως βάση για στρατηγικό σχεδιασμό προσέγγισης του
τσιγγάνικου πληθυσμού, καθώς δεν προσφέρουν σφαιρική εικόνα της κατάστασης και δεν
αναλύουν το πρόβλημα στην έκταση και το βάθος που απαιτείται.
Πιο φιλόδοξες προσπάθειες έγιναν με στόχο τη μελέτη της "υπάρχουσας
κοινωνικοπολιτισμικής κατάστασης της τσιγγάνικης κοινότητας στην Ελλάδα" και
προχώρησαν στην καταγραφή και ανάλυσης των στοιχείων που σκιαγραφούν τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά του τσιγγάνικου πληθυσμού στην Ελλάδα, ώστε αυτά να χρησιμεύσουν στη
διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής για τα τσιγγανόπαιδα.
Στα πλαίσια της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας Equal, η Αναπτυξιακή Σύμπραξη EQUAL
‘ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ. – ROM «Δίκτυο για την Καταπολέμηση των Διακρίσεων κατά των ROM»’
ανέλαβε την εκπόνηση του έργου με τίτλο: ROM Δ.Ι.ΣΥΜ.Ε. «Δράση για την ισότιμη
συμμετοχή στην εργασία».
Το κεντρικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει το έργο αυτό είναι το φαινόμενο των διακρίσεων
σε βάρος της ευαίσθητης πληθυσμιακής ομάδας των ROMA, το οποίο δημιουργεί αρνητικές
επιδράσεις στην συνοχή της Ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, καθώς επίσης και
συνθήκες αποκλεισμού από την αγορά εργασίας.
Βασική προϋπόθεση για την επίτευξη του παραπάνω στόχου, δηλαδή της άρσης της
κοινωνικής και εργασιακής απομόνωσης των ROMA, θεωρήθηκε ότι ήταν ο σχεδιασμός μιας
ολοκληρωμένης παρέμβασης, η οποία θα ενσωματώνει δράσεις τόσο σε επίπεδο ενημέρωσης,
ενεργοποίησης, συμβουλευτικής και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, όσο και σε επίπεδο
προώθησης σε ενεργητικές μορφές απασχόλησης και υποστήριξης των ωφελουμένων κατά
την διάρκεια της εργασίας τους, για την αντιμετώπιση ενδεχόμενων κρίσεων και
προβλημάτων κοινωνικής διάκρισης.
Σελίδα 35 από 102
Με το έργο αυτό γίνεται προσπάθεια να ικανοποιηθούν οι παραπάνω βασικές συνθήκες
εφαρμογής μίας ολοκληρωμένης προσέγγισης, με την υλοποίηση ενός συνόλου
αλληλένδετων δράσεων νεωτεριστικού χαρακτήρα. Ειδικότερα, προβλέπεται η υλοποίηση
καινοτόμων δράσεων, οι οποίες έχουν ως πρωταρχικό στόχο την αναβάθμιση της οργάνωσης
και της λειτουργίας δομών, μηχανισμών και μεθοδολογικών εργαλείων διευκόλυνσης της
κοινωνικής και επαγγελματικής ένταξης των ROMA, καθώς επίσης και δράσεις που
στοχεύουν στην κατάρτιση και στην προώθηση της ομάδας στόχου σε ενεργητικές μορφές
απασχόλησης.
Επίσης, το έργο προβλέπει την υλοποίηση πιλοτικών δράσεων, οι οποίες στοχεύουν στην
δημιουργία δομών και μηχανισμών ενημέρωσης της ομάδας στόχου για νέες ευκαιρίες και
νέες τάσεις απασχόλησης, με την χρήση τόσο της προηγμένης τεχνολογίας όσο και των
παραδοσιακών μεθόδων.
Τέλος, προβλέπεται η υλοποίηση υποστηρικτικών δράσεων προπαρασκευαστικού
χαρακτήρα, για την διάγνωση των επιμέρους συνθετικών στοιχείων απομόνωσης και
αποκλεισμού από την εργασία, με στόχο την ενσωμάτωση των αποτελεσμάτων στα
μεθοδολογικά εργαλεία και στις πολιτικές που θα εφαρμοσθούν κατά την διάρκεια της
λειτουργίας των δομών κοινωνικής και επαγγελματικής επανένταξης της ομάδα στόχου.
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί, ότι στο έργο εμπεριέχονται και δράσεις ενημέρωσης,
ευαισθητοποίησης και ενεργοποίησης, τόσο των ωφελουμένων, όσο της τοπικής και της
ευρύτερης οικονομίας και κοινωνίας.
Η ολοκληρωμένη προσέγγιση του θέματος της δημοσιότητας και η χάραξη ενός
πολυεπίπεδου επικοινωνιακού πλάνου αποτελεί το βασικό συστατικό στοιχείο επιτυχίας του
έργου, εξαιτίας των ειδικών συνθηκών που χαρακτηρίζουν την ομάδα στόχο (φοβία,
αποξένωση, γκετοποίησης, απαξίωση και καχυποψίας για την υλοποίηση δράσεων
υποστήριξής τους, κ.λ.π..) καθώς επίσης και των ειδικών στοιχείων συμπεριφοράς που
χαρακτηρίζουν και την δομή της Ελληνικής Κοινωνίας.
Σύμφωνα με τα παραπάνω οι επιδιωκόμενοι στόχοι του έργου με τίτλο: ROM Δ.Ι.ΣΥΜ.Ε.
«Δράση για την ισότιμη συμμετοχή στην εργασία» της Αναπτυξιακής Σύμπραξης
Σελίδα 36 από 102
‘ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ. – ROM «Δίκτυο για την Καταπολέμηση των Διακρίσεων κατά των ROM»’
χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες:
1. Βραχυπρόθεσμο επίπεδο
· Πληροφόρηση του πληθυσμού στόχου για την πρόσβαση του στις υποστηρικτικές
δομές που αφορούν την καταπολέμηση του φαινομένου του εργασιακού
αποκλεισμού
· Ενημέρωση & ευαισθητοποίηση της ευρύτερης κοινής γνώμης
· Ψυχοκοινωνική υποστήριξη.
· Απόκτηση επαγγελματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων
2. Μεσοπρόθεσμο επίπεδο
· Κοινωνική ένταξη του πληθυσμού στόχου στην τοπική κοινότητα
· Βελτίωση και ενίσχυση του υπάρχοντος νομικού πλαισίου
· Ανάπτυξη δικτύου απορρόφησης στην εργασία
· Προώθηση στην αγορά εργασίας
· Ανεύρεση εργασίας
· Προώθηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας σε άμεση συνάρτηση με την
δραστηριοποίηση του πληθυσμού σε σύγχρονα επαγγέλματα.
· Βελτίωση του βιοτικού επιπέδου
3. Μακροπρόθεσμο επίπεδο
· Κοινωνική ένταξη της ομάδας – στόχου στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον
· Δημιουργία κοινωνικών δεσμών
· Εύρεση μόνιμης εργασίας
· Άμβλυνση του φαινομένου του αναλφαβητισμού
· Άμβλυνση του κοινωνικού στίγματος
Το έργο έχει ως περιοχές αναφοράς τις ευρύτερες περιοχές της Αθήνας και της
Θεσσαλονίκης, ενώ τα παραγόμενα αποτελέσματά του θα διαχυθούν πανελλαδικά με την
συμμετοχή του Δικτύου ROM του οποίου στην μετοχική σύνθεση μετέχουν φορείς
προερχόμενοι από όλη την Ελλάδα37. Με αυτόν τον τρόπο τεκμηριώνεται με τον πλέον σαφή
τρόπο και η Πανελλαδική εμβέλεια του έργου.
37 Τα αποτελέσματα και τα προϊόντα που αναμένεται να παραχθούν από την υλοποίηση του έργου είναι τα εξής:
Σελίδα 37 από 102
Ως ομάδα στόχος είναι αυτή των ROMA ενώ από πλευράς ειδικής στόχευσης και
εξειδίκευσης των ωφελουμένων αυτοί έχει ως εξής:
· Γυναίκες μακροχρόνια άνεργες με χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο
· Νέοι – νέες άνεργοι χωρίς επαγγελματική εξειδίκευση και με χαμηλό
εκπαιδευτικό επίπεδο.
· Εμπειροτεχνίτες – εργατοτεχνίτες άνω των 35 ετών και τέλος
· Νέοι – νέες άνεργοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης χωρίς επαγγελματική
εξειδίκευση.
Όπως ήδη αναφέρθηκε, η καταγραφή και η μελέτη της εκπαίδευσης-κατάρτισης των δια-
φόρων αναγκών των τσιγγανοπαίδων (ιδιαίτερα επαγγελματικές και κοινωνικές, με σκοπό τη
δημιουργία συγκεκριμένων επιμορφωτικών προγραμμάτων), η ερμηνεία της σημερινής
κατάστασης και η διαμόρφωση πολιτικής για την εκπαίδευση-κατάρτιση των Τσιγγάνων
προϋποθέτει τη μελέτη των επιμέρους παραγόντων που εμπλέκονται σε αυτή και την
επηρεάζουν.
Οι παράγοντες αυτοί είναι :
· Η ανάπτυξη και η προώθηση αναγκαίων θεσμών, μέτρων και δράσεων, σε επίπεδο εθνικής
πολιτικής για την ένταξη των ROMA στην κοινωνική και οικονομική ζωή
· Η ανάπτυξη δυνατοτήτων ενδυνάμωσης των ROMA και η εξασφάλιση της ένταξης, της
επανένταξης και της παραμονή τους στην αγορά εργασίας, μέσω της βελτίωσης των κοινωνικών
και των επαγγελματικών τους δεξιοτήτων.
· Η ανάπτυξη και η προώθηση επιμέρους μέτρων και καλών πρακτικών, και η αναβάθμιση των
μηχανισμών που είναι επιφορτισμένοι με την επαγγελματική ένταξη των ROMA με την παροχή
υψηλού επιπέδου εξατομικευμένης υποστήριξης σε ανέργους της ομάδας στόχου.
· Η δημιουργία ενός πλαισίου συνεργασίας και δικτύωσης σε τοπικό και εθνικό επίπεδο μεταξύ των
δομών που θα υποστηρίξουν τους ROMA και η παροχή βέλτιστων υπηρεσιών συμβουλευτικής και
ψυχοκοινωνικής για την ικανοποίηση των αναγκών τόσο του προγράμματος όσο και των
ωφελουμένων.
· Η ανάπτυξη νεωτεριστικών παρεμβάσεων για την τοποθέτηση των ROMA σε ποιοτικές θέσεις
εργασίας, με την αναβάθμιση των επαγγελματικών τους προσόντων.
· Η δημιουργία κεντρικού οργανισμού – παρατηρητηρίου, δικτυωμένου με αντίστοιχους τοπικούς
και μικρότερης εμβέλειας οργανισμούς, που θα εξασφαλίζει την εποπτεία, την παρακολούθηση και
την παρέμβαση για ποιοτική και ποσοτική αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης και των
ασκούμενων τοπικών, εθνικών και ευρωπαϊκών πολιτικών για την κοινωνική και οικονομική
ένταξη της κοινωνικά ευάλωτης ομάδας των ROMA
· Η διαμόρφωση των απαιτούμενων συνθηκών για την ευρύτερη ευαισθητοποίηση του ευρύτερου
πληθυσμού, του πληθυσμού των εργοδοτών και των στοχευόμενων ομάδων, για την άρση των
διακρίσεων, των προκαταλήψεων και των αρνητικών στερεοτύπων ιδιαίτερα σε θέματα
απασχόλησης.
· Η διάχυση και η προώθηση λειτουργικών ολοκληρωμένων μοντέλων για την ένταξη, επανένταξη
και παραμονή των ROMA σε κέντρα λήψης αποφάσεων που διαμορφώνουν τα πλαίσια και τους
όρους των εθνικών και κοινοτικών πολιτικών για την ένταξη στην αγορά εργασίας και στην
κοινωνία
Σελίδα 38 από 102
•τοΥΠ.Ε.Π.Θ.
•το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης
•οι Τσιγγάνοι γονείς
•οι εκπαιδευτικοί
•οι μαθητές Τσιγγάνοι - μη Τσιγγάνοι
•το κοινωνικό περιβάλλον.
Η έρευνα δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο συντελεστή "Τσιγγάνοι γονείς" και προσπαθεί να
αναζητήσει στοιχεία που συνθέτουν τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς των νέων Τσιγγάνων,
με στόχο τα στοιχεία αυτά να χρησιμοποιηθούν για τη διαμόρφωση πολιτικής ή προσαρμογής
της εκπαιδευτικής πολιτικής στον τομέα εκπαίδευσης-κατάρτισης των τσιγγανοπαίδων.
Η καταγραφή στοιχείων σχετικών με τη ζωή των Τσιγγάνων, για παράδειγμα ο τρόπος
διαμονής, η συχνότητα μετακίνησης, η αντίληψη για το σχολείο και την εκπαίδευση των
παιδιών τους, το θετικό ή αρνητικό κλίμα του κοινωνικού περιβάλλοντος απέναντι τους,
όπως αυτά βιώνονται και από τους ίδιους τους γονείς, θα αποτελέσουν βασικά στοιχεία
προσαρμογής του εκπαιδευτικού προγράμματος στις ανάγκες των Τσιγγάνων.
Επίσης, η μελέτη της υπάρχουσας κοινωνικο-πολιτισμικής κατάστασης των Τσιγγάνων θα
αποτελέσει τη βάση για:
 την κατάρτιση προγραμμάτων κατάρτισης, προσαρμοσμένων στα δεδομένα
του τρόπου ζωής των Τσιγγάνων
 την παραγωγή ειδικού διδακτικού υλικού, προσαρμοσμένου στις αρχές
της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης.
Οι επιμέρους στόχοι, οι οποίοι εναρμονίζονται πλήρως με το σκοπό της έρευνας, είναι:
 η καταγραφή βασικών δημογραφικών και εθνολογικών στοιχείων
 η καταγραφή της οικογενειακής δομής των Τσιγγάνων και η διερεύνηση των
δεσμών της οικογένειας
 η διερεύνηση της κοινωνικής κατάστασης και οργάνωσης των Τσιγγάνων
 η καταγραφή των τρόπων εγκατάστασης και η διερεύνηση των παραγόντων
μετακίνησης
 η αναζήτηση στοιχείων για το επίπεδο εκπαίδευσης των Τσιγγάνων και
η ερμηνεία της σημερινής κατάστασης
Σελίδα 39 από 102
 η διερεύνηση του ρόλου της εκπαίδευσης στις διαφοροποιήσεις των τσιγ-
γάνικων ομάδων
 η διερεύνηση των στοιχείων που σκιαγραφούν την οικονομική κατάσταση των
Τσιγγάνων
 η διερεύνηση της στάσης των Τσιγγάνων απέναντι στο κοινωνικό περιβάλλον
 η διερεύνηση των κοινωνικών και πολιτισμικών στοιχείων των Τσιγγάνων
 η διερεύνηση του κοινωνικού ρόλου της τσιγγάνικης γλώσσας
 η διερεύνηση των βασικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι Τσιγγάνοι
 η διερεύνηση των διαφοροποιήσεων που συναντώνται στις τσιγγάνικες
ομάδες, σε σχέση με τη γεωγραφική κατανομή τους και τον τρόπο εγκα-
τάστασης.
2. Μεθοδολογία
Γεωγραφική κατανομή της έρευνας
Η γεωγραφική κατανομή της έρευνας βασίστηκε στον αρχικό σχεδιασμό του προγράμματος,
μέσα στο πλαίσιο του οποίου πραγματοποιήθηκε.
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις:
 Η πρώτη φάση περιλάμβανε το νομό Αττικής και
 η δεύτερη φάση περιλάμβανε το νομό Θεσσαλονίκης.
Τα κριτήρια με βάση τα οποία επιλέχθηκαν οι παραπάνω νομοί είναι:
 Προσπάθεια αντιπροσωπευτικής κάλυψης των γεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας στις
οποίες ζουν Τσιγγάνοι.
 Προσπάθεια κάλυψης των περιοχών όπου ζει ο μεγαλύτερος αριθμός Τσιγγάνων.
 Επιλογή των δύο μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας στα οποία οι Τσιγγάνοι ζουν σε
συγκεκριμένες περιοχές, αναπτύσσουν ιδιαίτερη δραστηριότητα στον κοινωνικό χώρο και
αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα προβλήματα. Ταυτόχρονα, έχουν επιλεγεί, από πλευράς
γεωγραφικής κατανομής, ομάδες Τσιγγάνων που ζουν σε ημιαστικές και αγροτικές
περιοχές και οι σχέσεις τους με το κοινωνικό σύνολο έχουν ιδιαίτερη σημασία, καθώς
είναι διαφορετικές από αυτές των αστικών περιοχών.
Σελίδα 40 από 102
 Επιλογή περιοχών που αποτελούν σημεία αναφοράς εγκατάστασης Τσιγγάνων και έχουν
πολυετή παράδοση στη διαμονή τσιγγάνικου πληθυσμού, όπως Αγία Βαρβάρα, Λιόσια.
 Επιλογή περιοχών όπου διαμένουν Μουσουλμάνοι Τσιγγάνοι (Αθήνα), καθώς η ύπαρξη
δεδομένων από έρευνα, επαφή και δραστηριότητα σε αυτές τις περιοχές είναι αρκετά
περιορισμένη έως μηδαμινή.
Τέλος, σημαντικό στοιχείο επιλογής ήταν οι νομοί να παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη
δυνατή ποικιλία κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών.
3. Τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν:
Επιλογή μεθόδου δειγματοληψίας / καθορισμός μεγέθους δείγματος
Το δείγμα ήταν τυχαίο, σύμφωνα με τις προδιαγραφές και τους κανόνες που ορίζουν την
τυχαία δειγματοληψία38.
Για την έρευνα επιλέχθηκε δείγμα 432 οικογενειών, το οποίο κατανεμήθηκε αναλογικά,
σύμφωνα με τον αριθμό και τον τρόπο εγκατάστασης των οικογενειών των Τσιγγάνων που
κατοικούν στις επιλεγμένες περιοχές, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:
ΝΟΜΟΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ
ΑΡΙΘΜΟΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΕΝΩΝ
ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ
ΠΟΣΟΣΤΟ
(%)
ΑΤΤΙΚΗΣ 1680 176 10,5
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 800 166 20,8
ΓΕΝ. ΣΥΝΟΛΟ 2480 342 13,8
Το δείγμα της έρευνας αντιστοιχεί στο 13,8 % του αριθμού των οικογενειών που κατοικούν
στους επιλεγμένους νομούς (10,5 % για την Αθήνα και 20,8 % για τη Θεσσαλονίκη
αντίστοιχα) και είναι αντιπροσωπευτικό της κατανομής του πληθυσμού και του τρόπου
διαμονής των οικογενειών Τσιγγάνων που ζουν στις περιοχές αυτές.
38 Για την επιλογή του τυχαίου δείγματος χρησιμοποιήθηκε -όπως προαναφέρθηκε- η χαρτογράφηση του
τσιγγάνικου πληθυσμού που έγινε από τη Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης το 1996, καθώς δεν υπάρχει
κανένα άλλο επίσημο στοιχείο σε αυτόν τον τομέα.
Σελίδα 41 από 102
Για τις ανάγκες της έρευνας χρησιμοποιήθηκε ως υποκείμενο το άτομο (άνδρας ή γυναίκα)
μέσα στα πλαίσια της οικογένειάς του. Δηλαδή, συμπληρώθηκαν ξεχωριστά ερωτηματολόγια
από όλα τα διάφορα μέλη μιάς οικογένεις (μετά από ατομική συνέντευξη).
Οι λόγοι για τους οποίους έχει επιλεγεί το άτομο ως μονάδα παρατήρησης και ανάλυσης
(μέσα στα πλαίσια της οικογένειας) είναι οι εξής:
 ανταποκρίνεται στους στόχους και τις υποθέσεις που θέτει η έρευνα
 είναι σημαντικός ο ρόλος της οικογένειας στον τρόπο οργάνωσης των Τσιγγάνων
 το γεγονός ότι τα άτομα-μέλη της οικογένειας δρουν και συμπεριφέρονται στο
πλαίσιο λειτουργίας της οικογένειας
 με την αναζήτηση στοιχείων από τον αρχηγό της οικογένειας για τη δομή της
οικογένειας των αδελφών του αυξάνεται έμμεσα το δείγμα και η συλλογή
στοιχείων για τη διερεύνηση των εκπαιδευτικών αναγκών της οικογένειας
 η αναζήτηση στοιχείων που σκιαγραφούν την οικονομική κατάσταση και
συμπεριφορά των Τσιγγάνων.
4. Τρόπος συλλογής στοιχείων
4.1. Χρήση ερωτηματολογίου
Μια από τις βασικές δυσκολίες που συναντήσαμε για τη διεξαγωγή αυτής της
δειγματοληπτικής έρευνας ήταν και η επιλογή της μεθόδου της έρευνας που επρόκειτο να
ακολουθήσουμε.
Οι δυσκολίες βρίσκονταν σε τρία βασικά σημεία:
α) στο μεγάλο ποσοστό αναλφάβητων Τσιγγάνων και
β) στη μετακίνηση του πληθυσμού39.
Όσον αφορά το πρώτο σημείο αποφασίσαμε τελικά να χρησιμοποιήσουμε ερωτηματολόγια,
τα οποία να συμπληρωθούν γραπτά από τα άτομα που ήξεραν να γράφουν και να διαβάζουν
39 Παρόλο που και οι δύο περιοχές χαρακτηρίζονται από τη μονιμότητα των κατοίκων (μόνιμες κατοικίες), οι
κάτοικοι των περιοχών ασχολούνται κατά πλειοψηφία με το εμπόριο (γυρολόγοι) με συνέπεια να λείπουν για
μεγάλα χρονικά διαστήματα από τα σπίτια τους.
Σελίδα 42 από 102
και προφορικά, με τη βοήθεια συνεργατών από τα αναλφάβητα άτομα40. Οι συνεργάτες
αυτοί συμμετείχαν σε επιμορφωτικό σεμινάριο που είχε περιεχόμενο όχι μόνο την τεχνική
συμπλήρωση των ερωτηματολογίων αλλά, κυρίως, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της
«μειονότητας» (ήθη, έθιμα, στερεότυπα, στάσεις, προλήψεις, προκαταλήψεις).
Όσον αφορά τη μετακίνηση του πληθυσμού, ξεπεράσαμε το πρόβλημα δουλεύοντας και σε
προκαθορισμένες γιορτές κατά τις οποίες μαζεύονται οι κάτοικοι στα σπίτια τους. Αυτές οι
γιορτές είναι: το Πάσχα, του Αγίου Γεωργίου και το Δεκαπενταύγουστο. Σε κάθε μία από τις
παραπάνω γιορτές οι κάτοικοι των περιοχών μένουν για ένα δεκαπενθήμερο στα σπίτια τους.
Έτσι, η όλη έρευνα ξεκίνησε το Μάρτιο του 2006 και τελείωσε στα τέλη Αυγούστου του
ίδιου έτους.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η μέθοδος που ακολουθήθηκε για τη συλλογή των στοιχείων
ήταν τα ερωτηματολόγια που χρησιμοποιούμε συνήθως για κοινωνιολογικές, εθνολογικές και
κοινωνικοψυχολογικές έρευνες.
Συγκεκριμένα, βασικό εργαλείο έρευνας αποτέλεσε ένα ειδικά σχεδιασμένο δομημένο
ερωτηματολόγιο (τόσο το αρχικό όσο και το σταθμισμένμο τελικό Ερωτηματολόγιο που
χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα αυτή περιλαμβάνονται στο Παράρτημα 1).
Το ερωτηματολόγιο αποτελείται τόσο από κλειστές ερωτήσεις41 (που επειδή δε δίνουν σ' όλες
τις περιπτώσεις αντικειμενικές απαντήσεις) όσο και από ανοικτές42 ερωτήσεις.
40 Τελικά, τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από τους Τσιγγάνους με τη βοήθεια ειδικών συνεντευκτών.
Υπήρξαν και ελάχιστες περιπτώσεις κατά τις οποίες οι Τσιγγάνοι γνώριζαν γράμματα και συμπλήρωσαν μόνοι
τους τα ερωτηματολόγια, αφού πρώτα οι συνεντευκτές τους εξήγησαν το σκοπό της έρευνας και τον τρόπο
συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου.
41 Οι κλειστές ερωτήσεις δίνουν και τη δυνατότητα πολλαπλής επιλογής απαντήσεων (multiple choice)
προκειμένου να καταγραφούν με ευκρίνεια τα ζητούμενα στοιχεία καθώς και να αποτυπωθεί το εύρος των δυ-
νατών απαντήσεων, ενώ υπήρχαν και ερωτήσεις που καταγράφουν σε κλίμακα (scales) τις προτεραιότητες αλλά
και το βαθμό έντασης των διαθέσεων, στάσεων και απόψεων των Τσιγγάνων.
42 Οι ανοικτές ερωτήσεις, παρά τα προβλήματα που παρουσιάζουν στην έκφραση και στην κωδικοποίηση τους,
χρησιμοποιήθηκαν σε τομείς όπου μας ενδιέφερε η καταγραφή και η αιτιολόγηση συμπεριφορών, οι οποίες
συχνά δεν είναι συνειδητοποιημένες ή καθορίζονται από τις κοινωνικοοικονομικές καταστάσεις. Κατά τον
HOLM (1975) το μειονέκτημα των ανοικτών ερωτήσεων είναι ότι αφ' ενός μεν δε μας δίνουν συγκεκριμένες
απαντήσεις, αφ' ετέρου δε, οι απαντήσεις παρουσιάζουν συνήθως μια συγκεχυμένη εικόνα. Γι' αυτό το λόγο
αποφύγαμε όσο ήταν δυνατόν τις ανοικτές ερωτήσεις και τις χρησιμοποιήσαμε μόνο στις περιπτώσεις που δε
γινόταν διαφορετικά.
Σελίδα 43 από 102
Στην κατάρτιση του ερωτηματολογίου χρησιμοποιήθηκαν και λέξεις-κλειδιά στην
τσιγγάνικη γλώσσα , τη Ρομανί, όπως Ρομνί, Γκατζέ.
Αυτή η μέθοδος μας εγγυάται την ορθότητα και τη δυνατότητα σύγκρισης των απαντήσεων,
τα δε αποτελέσματα είναι πιο αξιόπιστα.
Οι ερωτώμενοι βρίσκουν όλες τις δυνατές κατηγορίες απαντήσεων στα ερωτηματολόγια και
σε μια συνέντευξη μπορούν απλά και μόνο να σημειώσουν την απάντηση που τους αφορά.
Οι ερωτώμενοι σε αυτήν την περίπτωση σε συνεργασία με τους συνεντευκτές συντάσσουν οι
ίδιοι την απάντηση και μας τη δίνουν για παραπέρα αξιολόγηση.
Με αυτόν τον τρόπο αξιοποιήθηκαν τα πλεονεκτήματα και των δύο μεθόδων
(ερωτηματολογίων και συνεντεύξεων), ενώ ξεπεράστηκαν τα μειονεκτήματα τους, τα οποία
εμφανίζονται πιο έντονα λόγω των ιδιαιτεροτήτων που παρουσιάζει ο τσιγγάνικος
πληθυσμός, όπως αναλφαβητισμός, δυσπιστία και κούραση σε συνεντεύξεις από άλλους
ερευνητές που κυριολεκτικά τους πολιορκούν τα τελευταία χρόνια.
4.2. Δόμηση και κατάρτιση ερωτηματολογίου
Στη δόμηση και κατάρτιση του ερωτηματολογίου έχουν ληφθεί υπόψη οι ιδιαιτερότητες και
οι διαφοροποιήσεις των τσιγγάνικων ομάδων των περιοχών της έρευνας (τρόπος
εγκατάστασης, εκπαιδευτικό επίπεδο, θρήσκευμα, επάγγελμα κ.λ.π.) προκειμένου το τελικό
ερωτηματολόγιο να είναι εύχρηστο, σαφές, ευκολονόητο, να μην κουράζει και να ενδιαφέρει
τους ερωτώμενους.
Στην αρχική φάση υπήρξε συνεργασία με τους Τσιγγάνους που αξιοποιήθηκαν και ως
συνεντευκτές, ώστε το ερωτηματολόγιο να αποτελέσει όσο το δυνατό καλύτερο εργαλείο
δουλειάς.
Η ύπαρξη ενός κοινού ερωτηματολογίου για όλες τις περιοχές της έρευνας δεν ήταν εύκολη
υπόθεση, καθώς οι διαφοροποιήσεις των περιοχών δημιουργούσαν διαφορετικές
προϋποθέσεις για την κάθε τσιγγάνικη ομάδα. Έτσι, βρέθηκε ο μέσος όρος σε ότι αφορά το
Σελίδα 44 από 102
περιεχόμενο, τη δομή, τη λεκτική διατύπωση των ερωτήσεων, την έκταση του ερωτηματολο-
γίου, ενώ συμπληρώθηκαν τα κενά της προσαρμογής του σε κάθε ομάδα με την παρέμβαση
των συνεντευκτών.
Η γνώση του κοινωνικού χώρου των Τσιγγάνων και των διαφοροποιήσεων που αυτός
παρουσιάζει σε κάθε ομάδα ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την κατάρτιση ενός
ερωτηματολογίου, το οποίο με το περιεχόμενο του και τη μεθοδολογία του θα
ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα που βιώνουν οι Τσιγγάνοι σήμερα. Μόνον έτσι θα
μπορούσαν να εξαχθούν αξιόπιστα συμπεράσματα και να προκύψουν προτάσεις που θα
σέβονται τη γνώμη, τις πεποιθήσεις, τις διαθέσεις και τις στάσεις των ίδιων των Τσιγγάνων
και θα συμβάλουν στην ουσιαστική επίλυση των προβλημάτων τους.
Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε περιέχει σειρά ερωτήσεων, ενώ, βασικοί
θεματικοί του άξονες είναι η εκπαίδευση, η οικονομική κατάσταση και η οικογένεια .
Πιο συγκεκριμένα οι θεματικές ενότητες διερευνούν:
1. Γενικές ερωτήσεις (π.χ. φύλο, ηλικία).
2. Οικογενειακή κατάσταση.
3. Εκπαιδευτικό επίπεδο.
4. Θρησκεία - Ήθη και έθιμα.
5. Περίθαλψη.
6. Κατοικία.
7. Μετακίνηση.
8. Καταγωγή (τόπος γέννησης - μεγαλώματος).
9. Κοινωνικές σχέσεις (ελεύθερος χρόνος).
10. Παράδοση.
11. Γλώσσα.
12. Εργασιακές σχέσεις (απασχόληση, ανεργία, μεταφορικό μέσο).
13. Ερωτήσεις που αφορούν την αντιμετώπιση προβλημάτων (προσωπικά -
συλλογικά προβλήματα)·
14. Σχέσεις με άλλους Τσιγγάνους (σκηνίτες).
Επίσης, θα πρέπει να αναφερθεί εδώ πως οι θεματικές ενότητες διερευνούν:
 την οικογενειακή κατάσταση
Σελίδα 45 από 102
 τον τρόπο διαμονής
 δημογραφικά στοιχεία
 τον τόπο προέλευσης και τους παράγοντες μετακίνησης
 τη δομή της οικογένειας και στοιχεία των μελών της
 το επίπεδο εκπαίδευσης των Τσιγγάνων και τις αιτίες της σημερινής κατάστασης
 την απασχόληση και τα χαρακτηριστικά της
 την οικονομική συμπεριφορά τους
 τις κοινωνικές σχέσεις τους
 τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι Τσιγγάνοι.
Οι ερωτήσεις του ερωτηματολογίου συντάχθηκαν βάσει των κριτηρίων Holm (1975),
παίρνοντας υπόψη (Holm: 1975):
i. Τη λεκτική σαφήνεια.
ii. Την ουδετερότητα των ερωτήσεων.
iii. Τον αποκλεισμό λανθασμένης ερμηνείας.
iv. Το βαθμό δυσκολίας.
v. Τις εναλλακτικές απαντήσεις και
vi. Την ισορροπία του ερωτηματολογίου (αποφυγή αντιθέσεων και επιρροών)
Το σχέδιο του ερωτηματολογίου, δοκιμάστηκε στην πράξη βάσει του «Pre-Test-Interviews»
του Holm (1975). Μ' αυτό τον τρόπο καταφέραμε ν' εντοπίσουμε τις αδυναμίες του πριν την
τελική του μορφή και έτσι να αποφύγουμε λάθη, όπως δυσνόητες ερωτήσεις, παράλειψη μιας
κατηγορίας στις δυνατότητες απαντήσεων, μακροσκελείς ερωτήσεις, επιρροές ορισμένων
ερωτήσεων κ.λ.π.
To «Pre-Testing» έγινε σε είκοσι πέντε (25) Τσιγγάνους από την περιοχή Ασπροπύργου,
Αττικής.
5. Διεξαγωγή της έρευνας
Η συλλογή στοιχείων έγινε με προσωπικές συνεντεύξεις βάσει του ερωτηματολογίου που
συντάχτηκε γι' αυτήν την έρευνα. Πριν την απάντηση των ερωτηματολογίων έγινε από τους
υπεύθυνους ενημέρωση του πληθυσμού του δείγματος για το στόχο της έρευνας καθώς και
μια εισαγωγή που αφορούσε το περιεχόμενο του ερωτηματολογίου.
Σελίδα 46 από 102
Οι ερωτηθέντες δεν ήταν υποχρεωμένοι να απαντήσουν και όσοι ήθελαν είχαν τη δυνατότητα
να μη συμμετάσχουν μετά από την εισαγωγή για το στόχο της έρευνας. Οι ηλικίες των
ερωτώμενων ήταν από 12 χρονών και πάνω. Το συνολικό δείγμα πληθυσμού και στις δύο
περιοχές ήταν 352 άτομα (25 για pre-testing + 327 το δείγμα = 352 άτομα), η δε επιλογή του
δείγματος ήταν τυχαία.
Από τα άτομα που ερωτήθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας, απάντησαν στο τελικό
ερωτηματολόγιο 327 άτομα.
Στους συμμετέχοντες υποσχεθήκαμε την ανωνυμία, τόσο κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής
της έρευνας όσο και στην τελική ανάλυση και έκδοση της έρευνας.
Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, ο συνεργάτης μας ήταν μόνος με το άτομο που
απαντούσε στις ερωτήσεις. Αυτό έγινε για να αποφευχθεί ο επηρεασμός των ερωτώμενων
από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και για να επιτευχθεί όσο γίνεται η αντικειμενικότητα
των απαντήσεων.
Η διάρκεια της κάθε συνέντευξης ήταν περίπου μία ώρα.
Θα πρέπει να τονίσουμε ότι η διαφοροποίηση στην κατανομή του δείγματος σε σχέση με την
ηλικία και το φύλο στις δύο περιοχές είναι τυχαία.
Επίσης πρέπει να τονισθεί ότι στην ανάλυση των δεδομένων, η ηλικία σαν ανεξάρτητη
μεταβλητή, από την πρώτη ενδεικτική εκτίμηση των διασταυρώσεων που έγινε, δεν παίζει
τόσο καθοριστικό ρόλο, όσο το φύλο.
Έτσι η ανάλυση των δεδομένων λαμβάνει κύρια υπόψη το φύλο σαν ανεξάρτητη μεταβλητή,
και όπου η ηλικία παρουσιάζει μεγάλη διαφοροποίηση στις απαντήσεις, αναφέρεται.
6. Ανάλυση δεδομένων της έρευνας
Σελίδα 47 από 102
6.1. Εθνολογικά - Κοινωνιολογικά Στοιχεία
Ο βασικός (και μοναδικός θα λέγαμε) λόγος επιλογής και των δύο περιοχών (Αθηνών –
Θεσσαλονίκης) ως τόπων εγκατάστασης ήταν το ότι υπήρχαν ήδη δικοί τους εγκατεστημένοι
στην περιοχή.
Τα αποτελέσματα αυτά έρχονται σε συμφωνία με την τάση που υπάρχει στους Τσιγγάνους
για διατήρηση της συνοχής της ομάδας, που σαφώς διευκολύνεται από τον κοινό τόπο
εγκατάστασης.
6.2. Αριθμός μελών της οικογένειας ανά κατοικία
Με την παρούσα έρευνα επιχειρήθηκε η σκιαγράφηση του τύπου της τσιγγάνικης οικογένειας
(αριθμός μελών, βαθμός συγγένειας μελών που συγκατοικούν, μέγεθος χώρου κ.τ.λ.).
Στον Πίνακα 1 που ακολουθεί εμφανίζεται η κατάσταση (σε αριθμό) όπως αυτή
αποτυπώθηκε στο εν λόγω δείγμα.
Πίνακας 1.
Αριθμός μελών οικογένειας ανά κατοικία
ΠΕΡΙΟΧΗ
ΑΘΗΝΩΝ.
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
Αριθμός Ατόμων / κατοικία 5,9 5,7 5,8
Αριθμός Δωματίων / κατοικία 2,5 2,3 2,4
ΠΕΡΙΟΧΗ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
Αριθμός Ατόμων / κατοικία 7,8 7,5 7,7
Αριθμός Δωματίων / κατοικία 2,5 2,4 2,4
ΣΥΝΟΛΙΚΟ
ΔΕΙΓΜΑ
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
Αριθμός Ατόμων / κατοικία 6,7 6,6 6,7
Αριθμός Δωματίων / κατοικία 2,5 2,4 2,4
Σελίδα 48 από 102
Οι Τσιγγάνοι εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται πολύτεκνοι, όμως, σε σχέση με το παρελθόν
ο αριθμός των μελών της οικογένειας έχει μειωθεί σημαντικά.
Συγκεκριμένα, υψηλό ποσοστό των ερωτώμενων αναφέρουν ότι στις πατρικές τους
οικογένειες υπήρχαν από 3 μέχρι 12 αδέλφια, ενώ στις δικές τους οικογένειες ο αριθμός των
παιδιών σπάνια ξεπερνά τα 7. Έτσι, ο μέσος όρος των ατόμων του δείγματος που
συγκατοικούν είναι 7 (συμπεριλαμβανομένων των δύο γονέων), ενώ η κατανομή αυτών
εμφανίζεται στο παρακάτω γράφημα.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΤΟΜΩΝ
ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΤΟΜΩΝ ΠΟΥ ΣΥΓΚΑΤΟΙΚΟΥΝ
Τα άτομα αυτά μοιράζονται μικρό χώρο και συγκατοικούν σε 2 δωμάτια κατά μέσο όρο,
ενώ, ο αριθμός των ανδρών που συγκατοικούν είναι σχεδόν ίσος με αυτόν των γυναικών43.
Αν θεωρήσουμε ως όριο κατοικίας το λιγότερο τα 70 m2 για μια 4μελή οικογένεια,
παρατηρούμε πως ένα πολύ μεγάλο ποσοστό βρίσκεται σε κατάσταση πρωτόγονη.
Το πρόβλημα αυξάνεται αν λάβει κανένας υπ' όψη του πως ο μέσος όρος τεκνοποιίας στους
τσιγγάνους είναι 5 παιδιά σε κάθε οικογένεια και μαζί με τους γονείς έχουμε 6-7 άτομα.
43 Δεν θα αναλύσουμε παραπέρα τα απαοτελέσματα αυτά γιατί ξεφεύγουν από το σκοπό της εν λόγω έρευνας.
Σελίδα 49 από 102
6.3. Οικογενειακή κατάσταση - Ενδογαμία
Έχουμε ήδη αναφέρει πως στην τσιγγάνικη κοινωνία ο θεσμός της οικογένειας αποτελεί τον
"ακρογωνιαίο λίθο".
Στο δείγμα της έρευνάς μας έχει παρατηρηθεί υψηλό ποσοστό (82,4 %) του κλασικού τύπου
της οικογένειας44.
Επίσης, ένα μικρό ποσοστό χαρακτηρίζει τη μονογονεϊκή οικογένεια, που προήλθε από
εγκατάλειψη ενός εκ των συζύγων ή από χωρισμό με συναίνεση, 5,2 %.
Τέλος, το υπόλοιπο ποσοστό αφορά αυτούς/ές που ακόμη δεν έχουν τελέσει γάμο
(ανύπαντρος/η) ή που συζούν (12,4 %).
Στο γράφημα που ακολουθεί εμφανίζονται παραστατικά τα παραπάνω στοιχεία από την
ανάλυση των ερωτηματολογίων.
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ
Κανονική οικογένεια (έγγαμοι);
82,4
Μονογονεϊκή οικογένεια; 5,2
Χωρίς οικογένεια (ανύπαντροι);
12,4
44 Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι ο γάμος στην τσιγγάνικη κοινωνία μπορεί να τελεστεί με όλα τα ήθη και
έθιμα της παράδοσης τους, χωρίς την τέλεση του μυστηρίου στην εκκλησία για το οποίο απαιτούνται
γραφειοκρατικές διαδικασίες, στις οποίες αρκετοί ακόμη Τσιγγάνοι δεν μπορούν να ανταποκριθούν (έλλειψη
δικαιολογητικών κ.τ.λ.).
Σελίδα 50 από 102
Οι Τσιγγάνοι προτιμούν Τσιγγάνους για συντρόφους της ζωής τους. Αυτό επιβεβαιώνεται σε
όλο σχεδόν το δείγμα της έρευνας (ποσοστό 97 %) ενώ, το υπόλοιπο μικρό ποσοστό (3 %)
δεν απαντάει.
Όσον αφορά την ηλικία σύναψης γάμου, αυτή, για τους Τσιγγάνους συμπίπτει συχνά με την
έναρξη της εφηβείας. Αντίθετα, η ηλικία στην οποία επιθυμούν να παντρευτούν διαφέρει από
την ηλικία στην οποία συνήθως παντρεύονται. Το υψηλότερο ποσοστό απαντά ότι θα επι-
θυμούσαν να παντρευτούν σε ηλικία 20 μέχρι 25 ετών.
6.4. Θρήσκευμα - Γλώσσα
Όλοι οι Τσιγγάνοι που συμμετείχαν στην εν λόγω έρευνα είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι,
συνομιλούν δε με τους μη Τσιγγάνους στην ελληνική, ενώ μεταξύ τους μιλούν κυρίως τη
Ρομανί και δηλώνουν όλοι ότι είναι γνώστες της γλώσσας Ρομανί45.
Παράλληλα δείχνουν την επιθυμία να μάθουν ξένες γλώσσες κυρίως για επαγγελματική
χρήση. Η γλώσσα που κυρίως προτιμούν να μάθουν είναι η Αγγλική. Το μεγάλο ποσοστό της
προτίμησης τους να μάθουν την Αγγλική γλώσσα οφείλεται στις εμπορικές συναλλαγές με
τουρίστες.
6.5. Ηλικία ατόμων δείγματος
Στους Πίνακες 2 (α και β) που ακολουθούν εμφανίζεται η κατανομή των ηλικιών ανά περιοχή
(Αθήνα – Θεσσαλονίκη) και ανά φύλο (άνδρας – γυναίκα), αλλά και στο σύνολό τους. Αυτά
απεικονίζονται παραστατικά στα αντίστοιχα Γραφήματα που ακολουθούν.
Πίνακας 2.α.
Ηλικιακή κατανομή ανδρών.
ΑΝΔΡΕΣ
Ηλικία Ποσοστό (%) ΣΥΝΟΛΟ ΑΘΗΝΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
< 15 0,0% 0 0 0
15-20 25,3% 42 26 16
45 Η Ρομανί αποτελεί για τους Τσιγγάνους έναν από τους μηχανισμούς διατήρησης της κουλτούρας τους, και ένα
μηχανισμό άμυνας απέναντι στην περιβάλλουσα κοινωνία.
Σελίδα 51 από 102
21-25 28,3% 47 26 21
26-30 15,1% 25 20 5
31-35 9,0% 15 7 8
36-40 8,4% 14 6 8
41-45 7,2% 12 3 9
46-50 4,2% 7 1 6
> 51 2,4% 4 0 4
ΣΥΝΟΛΟ 166 89 77
0%
29% 29%
22%
8%
7%
3%
1%
0%
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
< 15 15-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 > 51
ΗΛΙΚΙΕΣ ΑΝΔΡΩΝ
ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΑΝΔΡΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ
0,00%
20,78%
27,27%
6,49%
10,39% 10,39%
11,69%
7,79%
5,19%
0,00%
5,00%
10,00%
15,00%
20,00%
25,00%
30,00%
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
< 15 15-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 > 51
ΗΛΙΚΙΑ
ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΑΝΔΡΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Σελίδα 52 από 102
0,0%
25,3%
28,3%
15,1%
9,0% 8,4%
7,2%
4,2%
2,4%
0,0%
5,0%
10,0%
15,0%
20,0%
25,0%
30,0%
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
< 15 15-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 > 51
ΗΛΙΚΙΑ
ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΑΝΔΡΩΝ
Είναι φανερό από τον Πίνακα 2.α. αλλά και από τα παραπάνω γραφήματα ότι :
 Ο μέσος όρος της ηλικίας των ανδρών που συμμετείχαν στην έρευνα στην περιοχή της
Αττικής ήταν 23 ετών.
 Ο αντίστοιχος μέσος όρος για την περιοχή της Θεσσαλονίκης της ηλικίας των ανδρών
ήταν 25 έτη.
 Για το σύνολο του δείγματος, ο μέσος όρος της ηλικίας των ανδρών ανέρχεται σε 24
έτη.
Πίνακας 2.β.
Ηλικιακή κατανομή γυναικών.
ΓΥΝΑΙΚΕΣ
Ηλικία Ποσοστό (%) ΣΥΝΟΛΟ ΑΘΗΝΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
< 15 0,6% 1 1 0
15-20 16,6% 26 13 13
21-25 25,5% 40 24 16
26-30 22,9% 36 22 14
31-35 12,7% 20 10 10
36-40 5,7% 9 4 5
41-45 7,6% 12 2 10
46-50 5,1% 8 6 2
> 51 3,2% 5 2 3
ΣΥΝΟΛΟ 157 84 73
Σελίδα 53 από 102
1%
15%
29%
26%
12%
5%
2%
7%
2%
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
< 15 15-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 > 51
ΗΛΙΚΙΕΣ
ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ
0,00%
17,81%
21,92%
19,18%
13,70%
6,85%
13,70%
2,74%
4,11%
0,00%
5,00%
10,00%
15,00%
20,00%
25,00%
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
< 15 15-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 > 51
ΗΛΙΚΙΑ
ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Σελίδα 54 από 102
0,6%
16,6%
25,5%
22,9%
12,7%
5,7%
7,6%
5,1%
3,2%
0,0%
5,0%
10,0%
15,0%
20,0%
25,0%
30,0%
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
< 15 15-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 > 51
ΗΛΙΚΙΑ
ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ
Είναι φανερό από τον Πίνακα 2.β. αλλά και από τα παραπάνω γραφήματα ότι :
 Ο μέσος όρος της ηλικίας των γυναικών που συμμετείχαν στην έρευνα στην περιοχή
της Αττικής ήταν 19 ετών.
 Ο αντίστοιχος μέσος όρος για την περιοχή της Θεσσαλονίκης της ηλικίας των
γυναικών ήταν 17 έτη.
 Για το σύνολο του δείγματος, ο μέσος όρος της ηλικίας των γυναικών ανέρχεται σε 18
έτη.
Στο γράφημα που ακολουθεί φαίνεται η συνολική κατανομή των ηλικιών του δείγματος
(ανδρών και γυναικών) για σύγκριση.
Από τα παραπάνω είναι φανερό πως η μέση ηλικία του δείγματος της εν λόγω έρευνας
(ανδρών και γυναικών από τις περιοχές Αθηνών και Θεσσαλονίκης) είναι 21 έτη με ισόρροπη
συμμετοχή ανδρών και γυναικών.
Σελίδα 55 από 102
0,3%
21,1%
26,9%
18,9%
10,8%
7,1% 7,4%
4,6%
2,8%
0,00%
5,00%
10,00%
15,00%
20,00%
25,00%
30,00%
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
< 15 15-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 > 51
ΗΛΙΚΙΑ
ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ (ΑΝΔΡΩΝ & ΓΥΝΑΙΚΩΝ)
ΑΝΔΡΕΣ
ΓΥΝΑΙΚΕΣ
ΣΥΝΟΛΟ
6.6. Εκπαιδευτική κατάσταση
Από την παραπάνω ανάλυση, παρατηρείται ότι η πλειοψηφία του δείγματος είναι άτομα
σχετικά νέα και μάλιστα σε παραγωγική ηλικία.
Στους Πίνακες 3 (α, β και γ) που ακολουθούν εμφανίζεται η κατανομή των επιπέδων
εκπαίδευσης ανά περιοχή (Αθήνα – Θεσσαλονίκη) αλλά και στο σύνολο του δείγματος.
Αυτά απεικονίζονται παραστατικά στα αντίστοιχα Γραφήματα που ακολουθούν.
Πίνακας 3.α.
Εκπαιδευτικό επίπεδο
(ανά περιοχή και ανά φύλο).
ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΘΗΝΩΝ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
Σελίδα 56 από 102
ΕΧΕΤΕ
ΠΑΕΙ ΣΤΟ
ΣΧΟΛΕΙΟ;
Καθόλου (Αναλφάβητος) 23,9 41,7 32,39
1η Δημοτικού 0,0 3,6 1,70
2η Δημοτικού 3,3 7,1 5,11
3η Δημοτικού 7,6 3,6 5,68
4η Δημοτικού 1,1 8,3 4,55
5η Δημοτικού 13,0 10,7 11,93
6η Δημοτικού 0,0 3,6 1,70
Απόφοιτος Δημοτικού Σχολείου 41,3 16,7 29,55
Απόφοιτος Διαπολιτισμικού
σχολείου 0,0 0,0 0,00
1η Γυμνασίου 6,5 0,0 3,41
2η Γυμνασίου 3,3 4,8 3,98
3η Γυμνασίου 0,0 0,0 0,00
Τελειόφοιτος Γυμνασίου 0,0 0,0 0,00
Απόφοιτος ΤΕΛ – ΤΕΣ 0,0 0,0 0,00
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΔΡΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
24%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
25%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
41%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
10%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
Σελίδα 57 από 102
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
41%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
35%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
17%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
7%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
32%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
21%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
30%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
17%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
Από τα παραπάνω γραφήματα είναι εμφανές πως στο εν λόγω δείγμα της περιοχής Αθηνών,
μόνο ένα μικρό ποσοστό ανδρών και γυναικών έχει πάει μέχρι κάποιες τάξεις στο Γυμνάσιο
(10 % των ανδρών και 7 % των γυναικών) ενώ ένα πολύ μεγάλο ποσοστό είναι εντελώς
αναλφάβητοι (24 % των ανδρών και 41 % των γυναικών). Η μεγάλη διαφορά του
αναλφαβητισμού από τους άντρες με τις γυναίκες μας δηλώνει και την αντίληψη των
τσιγγάνων κυρίως για τον ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία τους.
Σελίδα 58 από 102
ΠΕΡΙΟΧΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΕΧΕΤΕ
ΠΑΕΙ ΣΤΟ
ΣΧΟΛΕΙΟ;
Καθόλου (Αναλφάβητος) 46,8 70,3 58,28
1η Δημοτικού 2,6 0,0 1,32
2η Δημοτικού 3,9 4,1 3,97
3η Δημοτικού 1,3 4,1 2,65
4η Δημοτικού 11,7 2,7 7,28
5η Δημοτικού 5,2 1,4 3,31
6η Δημοτικού 0,0 1,4 0,66
Απόφοιτος Δημοτικού Σχολείου 22,1 10,8 16,56
Απόφοιτος Διαπολιτισμικού
σχολείου 0,0 0,0 0,00
1η Γυμνασίου 5,2 2,7 3,97
2η Γυμνασίου 0,0 1,4 0,66
3η Γυμνασίου 0,0 0,0 0,00
Τελειόφοιτος Γυμνασίου 2,6 0,0 1,32
Απόφοιτος ΤΕΛ – ΤΕΣ 0,0 0,0 0,00
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΔΡΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
46%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
25%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
22%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
7%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
Σελίδα 59 από 102
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
70%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
14%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
11%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
5%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ) 58%
17%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
19%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
6%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
Από τα παραπάνω γραφήματα είναι εμφανές πως στο εν λόγω δείγμα της περιοχής
Θεσσαλονίκης, μόνο ένα μικρό ποσοστό ανδρών και γυναικών έχει πάει μέχρι κάποιες τάξεις
στο Γυμνάσιο (7 % των ανδρών και 5 % των γυναικών) ενώ ένα πολύ μεγάλο ποσοστό είναι
εντελώς αναλφάβητοι (47 % των ανδρών και 70 % των γυναικών).
Σελίδα 60 από 102
Από τη σύγκριση των δύο περιοχών είναι εμφανές πως το ποσοστό των αναλφάβητων του
δείγματος της περιοχής Θεσσαλονίκης είναι αρκετά μεγαλύτερο από το αντίστοιχο των
Αθηνών (47 % έναντι 21 % για τους άντρες και 70 % έναντι 41 % για τις γυναίκες
αντίστοιχα).
Πίνακας 3.β.
Εκπαιδευτικό επίπεδο (συνολικό δείγμα).
ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΔΕΙΓΜΑ
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΕΧΕΤΕ
ΠΑΕΙ ΣΤΟ
ΣΧΟΛΕΙΟ;
Καθόλου (Αναλφάβητος) 34,3 55,1 44,34
1η Δημοτικού 1,2 1,9 1,53
2η Δημοτικού 3,6 5,7 4,59
3η Δημοτικού 4,7 3,8 4,28
4η Δημοτικού 5,9 5,7 5,81
5η Δημοτικού 9,5 6,3 7,95
6η Δημοτικού 0,0 2,5 1,22
Απόφοιτος Δημοτικού Σχολείου 32,5 14,6 23,85
Απόφοιτος Διαπολιτισμικού
σχολείου 0,0 0,0 0,00
1η Γυμνασίου 5,9 1,3 3,67
2η Γυμνασίου 1,8 3,2 2,45
3η Γυμνασίου 0,0 0,0 0,00
Τελειόφοιτος Γυμνασίου 1,2 0,0 0,61
Απόφοιτος ΤΕΛ – ΤΕΣ 0,0 0,0 0,00
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ (ΑΝΔΡΕΣ)
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
34%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
24%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
33%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
9%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
Σελίδα 61 από 102
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ (ΓΥΝΑΙΚΕΣ)
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ) 54%
26%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
15%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
5%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ (ΑΝΔΡΕΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ)
ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ
44%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
25%
ΔΗΜΟΤΙΚΟ (ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ)
24%
ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ)
7%
ΛΎΚΕΙΟ
0%
Είναι φανερό από τον Πίνακα 3.β. αλλά και από τα παραπάνω γραφήματα ότι :
 Το ποσοστό του οργανικού αναλφαβητισμού (δεν πήγαν καθόλου σχολείο)
ανέρχεται σε: Αθήνα = 32 %, Θεσσαλονίκη = 58 % (44 % στο σύνολο του
δείγματος).
 Το ποσοστό του λειτουργικού αναλφαβητισμού (παρακολούθησαν μέχρι 4 τάξεις)
ανέρχεται σε : Αθήνα = 17 %, Θεσσαλονίκη = 15 % (16 % στο σύνολο του
Σελίδα 62 από 102
δείγματος).
 Ποσοστό : Αθήνα = 30 %, Θεσσαλονίκη = 17 % έχει απολυτήριο Δημοτικού (24
% στο σύνολο του δείγματος).
 Ποσοστό : Αθήνα = 0 %, Θεσσαλονίκη = 1 % τελείωσε το Γυμνάσιο (1 % στο
σύνολο του δείγματος).
Από τα παραπάνω διαφαίνεται ο βαθμός του εκπαιδευτικού αποκλεισμού των Τσιγγάνων με
όσα αυτός συνεπάγεται. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι μειώνεται σημαντικά ο αριθμός των
Τσιγγάνων που φοιτούν στις υψηλότερες βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που μας έδωσαν τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας αφορά
την πρωτοβάθμια εκπαίδευση τόσο των .γυναικών όσο και των ανδρών.
Τα αποτελέσματα αυτά, που αφορούν την αποφοίτηση τους από την πρωτοβάθμια
εκπαίδευση οφείλονται κατά την άποψη μας στις διαφορές κοινωνικής δομής και βαθμού
κοινωνικής «ένταξης» που υπάρχουν στις δύο περιοχές. Οι γυναίκες της περιοχής της
Θεσσαλονίκης. είναι πολύ πιο περιορισμένες λόγω της γεωγραφικής «γκετοποίησης» που
έχει σαν συνέπεια και την τήρηση του παραδοσιακού ρόλου της γυναίκας που επιβάλλεται
από την τσιγγάνικη κοινωνία. Εμφανέστερα φαίνεται ο παραδοσιακός ρόλος των γυναικών,
αλλά και των ανδρών, σε σχέση με την εκπαίδευση και την ένταξη τους που περιέχει μια
αμφίδρομη τάση· πολλές φορές παρατηρείται αποφυγή προς την εκπαίδευση και κατά
συνέπεια και προς την ένταξη.
Πρέπει να αναφερθεί ότι οι Τσιγγάνοι, ως λαός με μητρική γλώσσα τη Ρομανί -προφορική
γλώσσα η οποία ακόμα στην Ελλάδα δεν έχει σύστημα γραφής- δεν μπορούν να
χαρακτηριστούν αναλφάβητοι στη μητρική τους γλώσσα.
Το να μην γνωρίζουν όμως οι Τσιγγάνοι ανάγνωση και γραφή, ενώ ζουν στην ελληνική
κοινωνία, όπου οι συγκεκριμένοι κώδικες επικοινωνίας είναι απαραίτητοι στην ενημέρωση,
στην καθημερινή ζωή, στην επιβίωση και στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους είναι
γεγονός που δημιουργεί διαφορετικές συνθήκες πρόσβασης στις απολαβές της σύγχρονης
κοινωνίας, στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους αλλά και στην εκπλήρωση των
υποχρεώσεων τους.
Σελίδα 63 από 102
Απεικονίζοντας τώρα την ικανότητα ανάγνωσης ή γραφής που δηλώνουν πως έχουν οι
συμμετέχοντες στην έρευνα, έχουμε τα δεδομένα του παρακάτω Πίνακα 4.
Πίνακας 4.
ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΘΗΝΩΝ. ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΞΕΡΕΤΕ ΝΑ
ΓΡΑΦΕΤΕ;
Καθόλου 23,9 41,7 55,1
Μέτρια 67,4 50,0 28,4
Καλά 8,7 7,1 3,4
Άριστα 0,0 0,0 12,5
ΞΕΡΕΤΕ ΝΑ
ΔΙΑΒΑΖΕΤΕ;
Καθόλου 23,9 34,5 51,1
Μέτρια 66,3 51,2 29,5
Καλά 9,8 4,8 2,3
Άριστα 0,0 1,2 22,2
ΠΕΡΙΟΧΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΞΕΡΕΤΕ ΝΑ
ΓΡΑΦΕΤΕ;
Καθόλου 42,9 70,3 56,3
Μέτρια 49,4 24,3 37,1
Καλά 7,8 4,1 6,0
Άριστα 0,0 0,0 0,0
ΞΕΡΕΤΕ ΝΑ
ΔΙΑΒΑΖΕΤΕ;
Καθόλου 45,5 68,9 57,0
Μέτρια 45,5 24,3 35,1
Καλά 9,1 2,7 6,0
Άριστα 0,0 0,0 0,00
ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΔΕΙΓΜΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΞΕΡΕΤΕ ΝΑ
ΓΡΑΦΕΤΕ;
Καθόλου 33 55 43,4
Μέτρια 59 39 49,2
Καλά 8 6 7,0
Άριστα 0 0 0,0
ΞΕΡΕΤΕ ΝΑ
ΔΙΑΒΑΖΕΤΕ;
Καθόλου 34 51 41,9
Μέτρια 57 39 48,3
Καλά 9 4 6,7
Άριστα 0 1 0,3
Απεικονίζοντας τώρα τις δεξιότητες που έχουν οι συμμετέχοντες στην έρευνα, έχουμε τα
δεδομένα του παρακάτω Πίνακα 5.
Πίνακας 5.
Σελίδα 64 από 102
ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΘΗΝΩΝ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΣΗΜΕΡΑ
ΜΠΟΡΕΙΤΕ :
(αν χρειάζεται
σημειώστε
πάνω από μία
απάντηση).
Να διαβάζετε εφημερίδα 70 36 53,4
Να καταλαβαίνετε τηλεόραση 98 94 96,0
Να καταλαβαίνετε δημόσια έγγραφα 2 5 3,4
Να κάνετε λογαριασμούς 17 6 11,9
Να κάνετε αιτήσεις στις διάφορες
αρχές 4 1 2,8
Να βοηθάτε τα παιδιά στο σχολείο 17 8 13,1
Άλλο; 0 0 0,0
ΠΕΡΙΟΧΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΣΗΜΕΡΑ
ΜΠΟΡΕΙΤΕ :
(αν χρειάζεται
σημειώστε
πάνω από μία
απάντηση).
Να διαβάζετε εφημερίδα 48 22 35,1
Να καταλαβαίνετε τηλεόραση 96 95 95,4
Να καταλαβαίνετε δημόσια έγγραφα 0 1 0,7
Να κάνετε λογαριασμούς 9 1 5,3
Να κάνετε αιτήσεις στις διάφορες
αρχές 8 1 4,6
Να βοηθάτε τα παιδιά στο σχολείο 14 9 11,9
Άλλο; 0 0 0,0
ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΔΕΙΓΜΑ
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΣΗΜΕΡΑ
ΜΠΟΡΕΙΤΕ :
(αν χρειάζεται
σημειώστε πάνω
από μία
απάντηση).
Να διαβάζετε εφημερίδα 60 30 45,3
Να καταλαβαίνετε τηλεόραση 97 95 96,0
Να καταλαβαίνετε δημόσια έγγραφα 1 3 2,1
Να κάνετε λογαριασμούς 14 4 8,9
Να κάνετε αιτήσεις στις διάφορες
αρχές 6 1 3,7
Να βοηθάτε τα παιδιά στο σχολείο 16 9 12,8
Άλλο; 0 0 0,0
Τώρα, σχετικά με τη φοίτηση όσων τσιγγανοπαίδων πηγαίνουν στο σχολείο, σύμφωνα με τις
δηλώσεις των γονιών ένα ποσοστό 32,2 % των παιδιών πηγαίνουν σχολείο με τακτική
φοίτηση (πηγαίνουν δηλαδή κάθε μέρα σχολείο) και μόνο το 9,3 % εμφανίζεται με άτακτη
φοίτηση, ενώ το υπόλοιπο ποσοστό δεν δίνει καμία απάντηση, γεγονός που μπορεί να
ερμηνευθεί ότι, το ποσοστό των παιδιών που φοιτά περιοδικά στο σχολείο είναι,
ενδεχομένως, σημαντικά μεγαλύτερο46.
46 Τα αποτελέσματα αυτά είναι σχεδόν αντίστοιχα με τα στοιχεία που υπάρχουν στην XXII Δ/νση της
Ευρωπαϊκής Ένωσης και τα οποία ανακοινώθηκαν στο Διεθνές Συμπόσιο που οργάνωσε η Γ.Γ.Λ.Ε. στην
Αθήνα, σύμφωνα με τα οποία στην Ε.Ε.:
 μόνο το 30% των παιδιών, φοιτούν με σχετικά κανονικούς ρυθμούς
Σελίδα 65 από 102
Ως αιτίες μη φοίτησης στο σχολείο ή διακοπής της φοίτησης47 των ερωτηθέντων, οι λόγοι που
προβάλλονται για τη διακοπή ή για τη μη φοίτηση στο σχολείο είναι κατά σειρά οι παρακάτω:
 "οι Τσιγγάνοι τότε δεν πήγαιναν σχολείο",
 "βγήκα για δουλειά48",
 "πρόβλημα αποδοχής στο σχολείο",
 "φτώχεια",
 "δεν ήθελα ή είχα πρόβλημα στο σχολείο".
Είναι προφανές ότι οι λόγοι αυτοί σχετίζονται αφ’ ενός μεν με την αντίληψη των Τσιγγάνων
για την εκπαίδευση και αφ’ ετέρου δε με τον τρόπο της ζωής τους.
Φυσικά, δεν πρέπει να παραβλέψει κανείς το σύστημα της κοινωνικοποίησης και τον τρόπο
της εκπαίδευσης στην τσιγγάνικη κοινωνία (γίνεται με την προφορική μεταφορά της γνώσης
από γενιά σε γενιά).
Επιπλέον, οι γονείς αδυνατούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους στα μαθήματα (μόνο το 12,8 %
του συνολικού δείγματος δηλώνει πως μπορεί να το πετύχει), καθώς οι περισσότεροι είναι
αναλφάβητοι (αν και το 45,3 % εξ αυτών δηλώνει πως μπορεί να διαβάζει εφημερίδα!!!).
Ως κίνητρα μάθησης γραφής αναφέρθηκαν από την πλειοψηφία των ανδρών η συμπλήρωση
αιτήσεων και η βοήθεια των παιδιών στο σχολείο, ενώ οι γυναίκες ως κύρια κίνητρα
πρόβαλαν την βοήθεια των παιδιών στο σχολείο και την αλληλογραφία.
 μόνο ένα μικρό ποσοστό καταφέρνει να περάσει το κατώφλι της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης
 το ποσοστό των αναλφάβητων στους ενηλίκους ("Εκπαίδευση Τσιγγάνων - Ανάπτυξη Διδακτικού
Υλικού", Διεθνές Συμπόσιο, Γ.Γ.Λ.Ε., 1996) ξεπερνά το 50% και σε ορισμένες περιπτώσεις φτάνει το
80% ή και το 100%.
47 Γενικότερα δε, οι αιτίες αυτές μπορούν να ενταχθούν στις εξής βασικές κατηγορίες:
 Αιτίες που συνδέονται με το εκπαιδευτικό σύστημα, π.χ. "οι δάσκαλοι δεν προσέχουν τα
γυφτοπούλα, τα χτυπούν", "το σχολείο είναι μακριά και είναι επικίνδυνο να πηγαίνουν μόνα τους".
 Αιτίες που συνδέονται με τον τρόπο ζωής των Τσιγγάνων και την αντίληψη τους για την
εκπαίδευση, π.χ. "για να παντρευτούν", "έπρεπε να δουλέψουν", "δεν μάθαιναν τίποτα και
σταμάτησαν".
48 Η απάντηση "βγήκα για δουλειά" σημαίνει άμεση κάλυψη βιοτικών αναγκών, κάτι που συνέβαινε ή συμβαίνει
ακόμα και σε άλλες μη προνομιούχες ομάδες.
Σελίδα 66 από 102
Όσον αφορά τα κίνητρα μάθησης ανάγνωσης για τους άνδρες πρωτεύον κίνητρο αναφέρεται
το διάβασμα εφημερίδων και περιοδικών και ακολουθεί η βοήθεια στο επάγγελμα τους, ενώ
για τις γυναίκες πρωτεύον κίνητρο αναφέρεται η κατανόηση της τηλεόρασης και έπεται το
διάβασμα εφημερίδων και περιοδικών.
Επίσης, τα τσιγγανόπαιδα που θέλουν να προχωρήσουν στις βαθμίδες της εκπαίδευσης
αντιμετωπίζουν την πίεση της ίδιας τους της ομάδας49. Από την άλλη, το περιεχόμενο
σπουδών δεν είναι προσαρμοσμένο στα ενδιαφέροντα τους και δεν λαμβάνει υπόψη τα βιώ-
ματα τους και κυρίως τη μητρική τους γλώσσα, τη Ρομανί. Η διαδικασία μάθησης στο
εκπαιδευτικό σύστημα είναι μακροχρόνια και δύσκολη και η τσιγγάνικη κοινότητα δεν
συναινεί εύκολα να πηγαίνουν στο σχολείο τα μέλη της που φθάνουν σε ηλικία παντρειάς
(δηλαδή, από 14 ετών και πάνω).
Για την καλύτερη κατανόηση των δεδομένων, τρεις πολύ σημαντικές παρατηρήσεις τον
καθηγητή Liegois (1987) πρέπει να αναφερθούν:
 Μέχρι σήμερα, λίγη προσοχή έχει δοθεί στις αξίες και τη δυναμική της
εκπαίδευσης μέσα στην τσιγγάνικη οικογένεια, με αποτέλεσμα η παιδαγωγική
θεωρία και πράξη να εναντιώνονται συχνά στην εκπαίδευση που παρέχεται στους
κόλπους της οικογένειας, αντί να βασίζεται πάνω της.
 Ο τρόπος με τον οποίο οι Τσιγγάνοι γονείς εκπαιδεύουν τα παιδιά τους δε θα
πρέπει να κριθεί κάτω από το φως του πως η περιβάλλουσα κοινωνία εκ παιδεύει
τα δικά της.
 Για τους Τσιγγάνους η επίσημη σχολική παιδεία είναι μόνο ένα μέρος
της εκπαίδευσης των παιδιών τους και δεν ταυτίζεται με αυτήν.
Η επιτυχής εκπαιδευτική προσέγγιση των Τσιγγάνων θα πρέπει λοιπόν να συνδεθεί και με
άλλους παράγοντες που την επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα.
Η εκπαίδευση ως κοινωνικό και δημόσιο αγαθό αποτελεί δικαίωμα του κάθε πολίτη. Ας
φροντίσουμε όλοι αυτό το δικαίωμα να το αποκτήσουν και οι Τσιγγάνοι. Αξίζει σ' αυτό το
49 Πολύ συχνά πρέπει να απαντήσουν στα ερωτήματα: "Τι θα τα κάνεις τα γράμματα; Μήπως θα βρεις καλύτερη
δουλειά; Πάλι Γύφτος δε θα είσαι;". Η αντίληψη, λοιπόν, που έχει για την εκπαίδευση η δική τους κοινωνική
ομάδα, στην οποία θέλουν να είναι αποδεκτοί, επηρεάζει σημαντικά την απόφαση τους για το αν θα συνεχίσουν
στο Γυμνάσιο, στο Λύκειο και στις υπόλοιπες εκπαιδευτικές βαθμίδες. Καθώς έρχονται από νωρίς σε επαφή με
το χρήμα, επειδή συμμετέχουν στην εργασία των γονιών τους, ελκύονται περισσότερο από αυτό παρά από το
σχολείο.
Σελίδα 67 από 102
σημείο να αναφέρουμε τα λόγια του Ινδού Αμαρτία Σεν (Νόμπελ Οικονομίας 1998) "ποτέ
λιμός δεν προήλθε λόγω φυσικών καταστροφών, αλλά προξενείται πάντα λόγω άνισης κατα-
νομής του φυσικού πλούτου και των φυσικών πόρων".
6.7. Απασχόληση – Εργασιακή εμπειρία.
Το αν οι τσιγγάνοι του δείγματος εργάζονται ή αν είναι άνεργοι, αυτό εμφανίζεται στους
πίνακες που ακολουθούν (Πίνακας 8).
Πίνακας 8.
Απασχόληση – Εργασιακή εμπειρία
ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΘΗΝΩΝ. ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ
ΕΜΠΕΙΡΙΑ
Εργάζεσαι; 11 4 7
Είσαι Άνεργος; 74 65 70
Είσαι Συνταξιούχος / Ανίκανος για εργασία; 0 0 0
Ασχολείσαι με Οικιακά 0 74 37
Βοηθάς άλλον εργαζόμενο; 0 0 0
Είσαι Μαθητής / Σπουδαστής; 0 0 0
Ανήκεις σε Άλλη κατηγορία; 1 0 1
ΠΕΡΙΟΧΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ
ΕΜΠΕΙΡΙΑ
Εργάζεσαι; 0 3 1
Είσαι Άνεργος; 99 82 91
Είσαι Συνταξιούχος / Ανίκανος για εργασία; 0 0 0
Ασχολείσαι με Οικιακά 0 91 44
Βοηθάς άλλον εργαζόμενο; 0 0 0
Είσαι Μαθητής / Σπουδαστής; 0 0 0
Ανήκεις σε Άλλη κατηγορία; 3 0 1
ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
Σελίδα 68 από 102
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ
ΕΜΠΕΙΡΙΑ
Εργάζεσαι; 6 3 4
Είσαι Άνεργος; 85 74 79
Είσαι Συνταξιούχος / Ανίκανος για εργασία; 0 0 0
Ασχολείσαι με Οικιακά 0 82 43
Βοηθάς άλλον εργαζόμενο; 0 0 0
Είσαι Μαθητής / Σπουδαστής; 0 0 0
Ανήκεις σε Άλλη κατηγορία; 2 0 1
Ο περισσότερος ανδρικός πληθυσμός (74 % στην περιοχή Αθηνών και 99 % στην περιοχή
Θεσσαλονίκης) δηλώνει πως είναι ουσιαστικά άνεργος αφού η απασχόληση του είναι
ευκαιριακή.
Ο περισσότερος γυναικείος πληθυσμός (65 % στην περιοχή Αθηνών και 82 % στην περιοχή
Θεσσαλονίκης) δηλώνει πως είναι ουσιαστικά άνεργος ή εργάζεται βοηθώντας το σύζυγο του
οποίου η απασχόληση του είναι ευκαιριακή, ενώ, ταυτόχρονα, μένοντας στο σπίτι ασχολείται
βασικά με το νοικοκυριό.
Όσον αφορά το είδος της (περιστασιακής) απασχόλησης των τσιγγάνων, αυτό εμφανίζεται
στους πίνακες που ακολουθούν (Πίνακας 9).
Πίνακας 9.
Ειδικότητες απασχόλησης τσιγγάνων.
ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ ΑΝΔΡΩΝ
(ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ)
ΠΟΣΟΣΤΟ
(%)
ανειδίκευτος 39,8
πωλητής σε λαϊκές κ.λ.π. μικροπωλητές 20,5
παλαιοπώλης 8,4
εργάτης 6,0
σιδεράς 3,6
αλουμινάς 2,4
ελαιοχρωματιστής 2,4
καρεκλοποιός 2,4
κηπουρός 2,4
μηχανικός αυτοκινήτων 2,4
μουσικός 2,4
οικοδόμος 2,4
συντηρητής επίπλων 2,4
λατζιέρης 1,2
οδηγός καθαρισμού 1,2
Σελίδα 69 από 102
ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΤΩΝ
ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ (ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ)
ΠΟΣΟΣΤΟ
(%)
παλαιοπώλης 34,1
πωλητής σε λαϊκές κ.λ.π. μικροπωλητές 15,4
οικοδόμος 12,1
άνεργος 9,9
έμπορος 9,9
μουσικός 4,4
δημοτικός υπάλληλος 2,2
εργάτης 2,2
κηπουρός 2,2
οδηγός 2,2
τραγουδιστής 2,2
ανεπάγγελτος 1,1
λατερνατζής 1,1
ψιλικατζίδικο 1,1
Ενδιαφέρον είναι ότι οι Τσιγγάνοι κληρονομούν τα επαγγέλματα των γονιών τους
-χαρακτηριστικό που διέπει συνήθως τις κλειστές παραδοσιακές κοινωνίες- και αυτό
φαίνεται από τις απαντήσεις σε σχετική ερώτηση που αφορά τη δουλειά των γονιών.
Είναι προφανές από τα παραπάνω αποτελέσματα ότι οι Τσιγγάνοι και των δύο περιοχών
προσπαθούν μέσα από τα επαγγέλματα τους να κατοχυρώσουν την αυτοαπασχόλησή τους.
6.8. Περίθαλψη - ασφάλιση
Όσον αφορά το αν οι τσιγγάνοι (όταν εργάζονται ή και όταν είναι άνεργοι) έχουν Ασφάλιση,
αυτό εμφανίζεται στους πίνακες που ακολουθούν (Πίνακας 10).
Σελίδα 70 από 102
Πίνακας 10.
Ασφάλιση τσιγγάνων.
ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΘΗΝΩΝ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
Έχετε Ασφάλιση (ΙΚΑ,
συντάξεις κ.λ.π.)
ΝΑΙ 21 6 14
ΌΧΙ 76 93 84
ΠΕΡΙΟΧΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
Έχετε Ασφάλιση (ΙΚΑ,
συντάξεις κ.λ.π.)
ΝΑΙ 9 3 6
ΌΧΙ 88 96 92
ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΔΕΙΓΜΑ
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
Έχετε Ασφάλιση (ΙΚΑ,
συντάξεις κ.λ.π.)
ΝΑΙ 15 4 10
ΌΧΙ 82 95 88
Παρόμοια εικόνα παρουσιάζουν οι δύο περιοχές όσον αφορά την ασφάλιση. Έτσι, στην
περιοχή Αθηνών το 84 % του τσιγγάνικου πληθυσμού είναι ανασφάλιστο ενώ στην περιοχή
Θεσσαλονίκης το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 92 %.
Η πληροφόρηση, όσον αφορά την προληπτική ιατρική, φαίνεται ότι δεν έχει διεισδύσει
αρκετά στην κοινότητα των.
Το παραπάνω επιβεβαιώνεται με σχετική ερώτηση 15 που αφορά τον «κανονικό» εμ-
βολιασμό των παιδιών. Από τις απαντήσεις προκύπτει ότι ο «κανονικός» εμβολιασμός των
παιδιών γίνεται μόνο σε εκείνα τα παιδιά που έχουν πάει στο σχολείο (υποχρεωτικά).
6.9. Επιθυμητές ανάγκες εκπαίδευσης - κατάρτισης.
Στην ερώτηση "τι δουλειά θέλετε να ακολουθήσουν τα παιδιά σας", οι συμμετέχοντες στην
έρευνα αυτή απαντούν (Πίνακας 11):
Σελίδα 71 από 102
Πίνακας 11.
Κατεύθυνση εκπαίδευσης (επιθυμητή)
ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΘΗΝΩΝ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΤΙ ΘΑ ΘΕΛΑΤΕ ΝΑ
ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΟΥΝ
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΑΣ;
Το επάγγελμα σας 8,70 1,19 5,1
Μια τέχνη 83,70 79,76 81,8
Μια επιστήμη 11,96 16,67 14,2
Κάτι άλλο 0,00 1,19 0,6
Τι; 0,00 0,00 0,0
ΠΕΡΙΟΧΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΤΙ ΘΑ ΘΕΛΑΤΕ ΝΑ
ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΟΥΝ
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΑΣ;
Το επάγγελμα σας 0,00 1,30 0,7
Μια τέχνη 95,95 97,40 96,7
Μια επιστήμη 28,38 20,78 24,5
Κάτι άλλο 2,70 0,00 1,3
Τι; 0,00 0,00 0,0
ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΔΕΙΓΜΑ
ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
ΤΙ ΘΑ ΘΕΛΑΤΕ ΝΑ
ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΟΥΝ
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΑΣ;
Το επάγγελμα σας 1 5,3 3,1
Μια τέχνη 88 89,9 89,0
Μια επιστήμη 23 16,0 19,3
Κάτι άλλο 2 0,0 0,9
Τι; 0 0,0 0,0
Είναι φανερό πως η συντριπτική πλειοψηφία (σε ποσοστό 89 %) θέλουν τα παιδιά τους να
ακολουθήσουν μια τέχνη και μόνο σε ένα ποσοστό 19,3 % επιθυμούν τα παιδιά τους να
γίνουν επιστήμονες50.
Το πολύ μικρό ποσοστό της επιθυμίας τους να ακολουθήσουν τα παιδιά τους το επάγγελμα
τους (3.1 %) πιστεύουμε ότι οφείλεται αφ' ενός μεν στην αβεβαιότητα που διέπει το
επάγγελμα τους και αφ' ετέρου στο ότι οι ίδιοι δεν είναι ικανοποιημένοι από το δικό τους
επάγγελμα.
50 Επιστήμη για τους Τσιγγάνους είναι μια ευρεία έννοια που μπορεί να αρχίζει από αποφοίτηση γυμνασίου
μέχρι και Πανεπιστημίου. Η μεγάλη αυτή επιθυμία για την επιστήμη είναι άμεσα συνδεδεμένη με όσα
αντιπροσωπεύουν γι' αυτούς διαφορετικό κοινωνικό status, διαφορετική κοινωνική ζωή, διαφορετική πρόσβαση
στη ζωή της πλειονότητας, στοιχεία που βρίσκουμε σχεδόν σ' όλα τα κοινωνικο-οικονομικά χαμηλά στρώματα
είτε αυτά είναι μειονότητες είτε πλειονότητες.
Σελίδα 72 από 102
Αναλύοντας παραπέρα τις επιθυμητές περιοχές κατάρτισης των συμμετεχόντων στην εν λόγω
έρευνα μέσω της ερώτησης «σε τι πρόγραμμα κατάρτισης θα θέλατε να εκπαιδευθείτε;»,
τα αποτελέσματα απεικονίζονται τόσο στον Πίνακα 12 (που ακολουθεί) όσο και στα σχετικά
γραφήματα.
Πίνακας 12.
Προτιμήσεις για Προγράμματα Κατάρτισης
ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΝΔΡΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 13,10 16,3 14,77
ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 50,00 39,13 44,32
επαγγελματίες οδηγοί 0,00 29,35 15,34
μουσική -ζωγραφική 2,38 5,43 3,97
μαγειρική-ζαχαροπλαστική 28,57 2,17 14,77
υπάλληλος γραφείου 2,38 0 1,14
αγγειοπλαστική 3,57 2,17 2,84
ραπτική 1,19 0 0,57
πρόγραμμα ΝΕΕ 9,52 6,52 7,95
κομμωτική 4,76 0 2,27
μακιγιέρ 0,00 0 0,00
καθαρίστρια 0,00 0 0,00
κατασκευή επίπλων 0,00 2,17 1,13
μηχανολογία-ηλεκτρολογία αυτοκινήτων 0,00 2,17 1,13
οικοδομικές εργασίες 0,00 1,09 0,57
ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 84 92 176
ΠΕΡΙΟΧΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΝΔΡΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 18,92 22,08 20,53
ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 17,57 55,84 37,08
επαγγελματίες οδηγοί 0,00 46,75 23,84
μουσική -ζωγραφική 1,35 6,49 3,97
μαγειρική-ζαχαροπλαστική 44,59 0,3 22,01
υπάλληλος γραφείου 8,11 0 3,97
αγγειοπλαστική 1,35 0 0,66
ραπτική 5,41 0 2,65
πρόγραμμα ΝΕΕ 4,05 2,6 3,31
κομμωτική 16,22 0 7,95
μακιγιέρ 0,00 0 0,00
καθαρίστρια 9,46 0 4,64
κατασκευή επίπλων 0,00 0 0,00
μηχανολογία-ηλεκτρολογία αυτοκινήτων 0,00 9,09 4,64
οικοδομικές εργασίες 0,00 6,49 3,31
ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 74 92 166
Σελίδα 73 από 102
ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ (%)
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΝΔΡΕΣ ΣΥΝΟΛΟ
αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 16,46 18,93 17,73
ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 34,81 46,75 40,98
επαγγελματίες οδηγοί 0,00 37,28 19,27
μουσική -ζωγραφική 1,90 5,92 3,98
μαγειρική-ζαχαροπλαστική 36,08 1,78 18,35
Υπάλληλος γραφείου 5,06 0 2,45
αγγειοπλαστική 2,53 1,18 1,83
Ραπτική 3,16 0 1,53
πρόγραμμα ΝΕΕ 6,96 4,73 5,81
κομμωτική 10,13 0 4,89
Μακιγιέρ 0,63 0 0,31
καθαρίστρια 4,43 0 2,14
κατασκευή επίπλων 0,00 1,18 0,61
μηχανολογία-ηλεκτρολογία αυτοκινήτων 0,00 5,33 2,75
οικοδομικές εργασίες 0,00 3,55 1,83
ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 158 169 327
Η επιθυμία των Τσιγγάνων για επιμόρφωση ποικίλλει αφ’ ενός μεν στις δύο περιοχές και αφ’
ετέρου δε και ανά φύλο.
Προέχει φυσικά η επιθυμία τους «να μάθουν γράμματα» και ακολουθούν επιθυμίες
επιμόρφωσης σε διάφορα θέματα. Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα της έρευνας (στο εν λόγω
δείγμα) έδειξαν ότι:
1. Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων ανδρών της περιοχής Αθηνών για
κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και γράφημα που ακολουθεί):
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 39,13
2 επαγγελματίες οδηγοί 29,35
3 αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 16,3
4 πρόγραμμα ΝΕΕ 6,52
5 μουσική -ζωγραφική 5,43
6 άλλα 3,27
Σελίδα 74 από 102
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΑΝΔΡΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
πωλήσεις-εμπορία
40%
επαγγελματίες οδηγοί
29%
αγροτικά-κηπουρική
16%
πρόγραμμα ΝΕΕ
7%
άλλα
3%
μουσική -ζωγραφική
5%
2. Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων γυναικών της περιοχής Αθηνών για
κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και γράφημα που ακολουθεί):
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 43,30
2 μαγειρική-ζαχαροπλαστική 24,74
3 αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 11,34
4 πρόγραμμα ΝΕΕ 8,24
5 κομμωτική 4,12
6 άλλα 8,24
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
πωλήσεις-εμπορία
44%
μαγειρική-ζαχαροπλαστική
25%
αγροτικά-κηπουρική
11%
πρόγραμμα ΝΕΕ
8%
άλλα
8%
κομμωτική
4%
Σελίδα 75 από 102
3. Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων της περιοχής Αθηνών (ανδρών και
γυναικών) για κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και γράφημα
που ακολουθεί):
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 44,32
2 επαγγελματίες οδηγοί 15,34
3 αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 14,77
4 μαγειρική-ζαχαροπλαστική 14,77
5 πρόγραμμα ΝΕΕ 7,95
6 άλλα 2,85
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
πωλήσεις-εμπορία
44%
επαγγελματίες οδηγοί
15%
αγροτικά-κηπουρική
15%
μαγειρική-ζαχαροπλαστική
15%
άλλα
3%
πρόγραμμα ΝΕΕ
8%
4. Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων ανδρών της περιοχής Θεσσαλονίκης για
κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και γράφημα που ακολουθεί):
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 πωλήσεις-εμπορία 37,32
2 επαγγελματίες οδηγοί 31,24
3 αγροτικά-κηπουρική 14,76
4 μηχανολογία-ηλεκτρολογία αυτοκινήτων 6,07
5 μουσική -ζωγραφική 4,34
6 άλλα 6,28
Σελίδα 76 από 102
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΑΝΔΡΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
πωλήσεις-εμπορία
38%
επαγγελματίες οδηγοί
31%
αγροτικά-κηπουρική
15%
μηχανολογία-ηλεκτρολογία αυτοκινήτων
6%
άλλα
6%
μουσική -ζωγραφική
4%
5. Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων γυναικών της περιοχής Θεσσαλονίκης για
κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και γράφημα που ακολουθεί):
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 μαγειρική-ζαχαροπλαστική 35,10
2 αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 14,89
3 ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 13,83
4 κομμωτική 12,77
5 καθαρίστρια 7,45
6 υπάλληλος γραφείου 6,38
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
μαγειρική-ζαχαροπλαστική
40%
αγροτικά-κηπουρική
16%
πωλήσεις-εμπορία
15%
κομμωτική
14%
υπάλληλος γραφείου
7%
καθαρίστρια
8%
Σελίδα 77 από 102
6. Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων της περιοχής Θεσσαλονίκης (ανδρών και
γυναικών) για κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και γράφημα
που ακολουθεί):
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 26,76
2 επαγγελματίες οδηγοί 17,21
3 μαγειρική-ζαχαροπλαστική 15,88
4 αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 14,82
5 κομμωτική 5,74
6 άλλα 2,85
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
πωλήσεις-εμπορία
26%
επαγγελματίες οδηγοί
17%
μαγειρική-ζαχαροπλαστική
16%
αγροτικά-κηπουρική
15%
άλλα
20%
κομμωτική
6%
Είναι φανερό πως οι παραπάνω επιθυμίες προκύπτουν από τις άμεσες καθημερινές ανάγκες
που συσχετίζονται συνήθως με τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες και τις
ιδιαιτερότητες της περιοχής που ζουν.
7.
Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων ανδρών των δύο περιοχών (Αθηνών και
Θεσσαλονίκης) για κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και
γράφημα που ακολουθεί):
ΒΑΣΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Τα παραπάνω ποσοστά έχουν αναχθεί επί τοις % για τις ανάγκες της απεικόνισης
και γραφικής παράστασης (αφού οι ερωτώμενοι είχαν τη δυνατότητα να επιλέγουν
περισσότερες από μια περιοχές κατάρτισης).
Σελίδα 78 από 102
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 36,92
2 επαγγελματίες οδηγοί 29,44
3 αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 14,95
4 μουσική -ζωγραφική 4,68
5 μηχανολογία-ηλεκτρολογία αυτοκινήτων 4,21
6 άλλα 9,81
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ ΑΝΔΡΩΝ
(ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ)
πωλήσεις-εμπορία
37%
επαγγελματίες οδηγοί
29%
αγροτικά-κηπουρική
15%
μουσική -ζωγραφική
5%
άλλα
10%
μηχανολογία-ηλεκτρολογία αυτοκινήτων
4%
Είναι φανερό από την παραπάνω ανάλυση πως οι άνδρες τσιγγάνοι στο σύνολο του δείγματος
επιθυμούν να καταρτισθούν κατά πρώτον σε θέματα «ανάπτυξης δεξιοτήτων πωλήσεων-
εμπορίας» και κατά δεύτερον ως «επαγγελματίες οδηγοί».
Το πρώτο μπορεί να ερμηνευθεί από το γεγονός ότι οι περισσότεροι από αυτούς ασχολούνται
ήδη με το γυρολογικό εμπόριο αλλά και ως μικροπωλητές ή έμποροι σε λαϊκές ή ακόμη και
παλαιοπώλες. Συνεπώς, φαίνεται πολύ λογική η επιθυμία τους να βελτιώσουν τις συνθήκες
αλλά και τις μεθόδους που σχετίζονται με το επάγγελμά τους.
Η δεύτερη επιλογή τους μπορεί να ερμηνευθεί από το γεγονός ότι για το εν λόγω επάγγελμα
δεν χρειάζονται αυξημένες γραμματικές γνώσεις (που λόγω του αναλφαβητισμού τους ή έστω
της φοίτησής τους μέχρι την Πρωτοβάθμια εκπαίδευση δεν υπάρχουν) αλλά μόνο εμπειρικές
– πρακτικές γνώσεις, οι οποίες μπορούν να καλυφθούν με την κατάλληλη επαγγελματική
κατάρτιση.
Σελίδα 79 από 102
8. Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων γυναικών των δύο περιοχών (Αθηνών και
Θεσσαλονίκης) για κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και
γράφημα που ακολουθεί):
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 μαγειρική-ζαχαροπλαστική 29,54
2 ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 28,50
3 αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 13,48
4 κομμωτική 8,29
5 πρόγραμμα ΝΕΕ 5,70
6 άλλα 14,50
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝΓΥΝΑΙΚΩΝ
(ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ)
μαγειρική-ζαχαροπλαστική
31%
πωλήσεις-εμπορίας
28%
αγροτικά-κηπουρική
13%
κομμωτική
8%
άλλα
πρόγραμμα ΝΕΕ 14%
6%
Είναι φανερό από την παραπάνω ανάλυση πως οι γυναίκες τσιγγάνες στο σύνολο του
δείγματος επιθυμούν να καταρτισθούν κατά πρώτον σε θέματα «μαγειρικής
-ζαχαροπλαστικής» και κατά δεύτερον σε θέματα «ανάπτυξης δεξιοτήτων πωλήσεων-
εμπορίας».
Η πρώτη επιλογή τους μπορεί να ερμηνευθεί από το γεγονός ότι για το εν λόγω επάγγελμα
δεν χρειάζονται αυξημένες γραμματικές γνώσεις (που λόγω του αναλφαβητισμού τους51 ή
έστω της φοίτησής τους μέχρι την Πρωτοβάθμια εκπαίδευση δεν υπάρχουν) αλλά μόνο
εμπειρικές – πρακτικές γνώσεις, οι οποίες μπορούν να καλυφθούν με την κατάλληλη
επαγγελματική κατάρτιση.
51 Όπως ήδη έχουμε απεικονίσει ο αναλφαβητισμός των γυναικών είναι πολύ μεγαλύτεος από αυτόν των ανδρών
στο συγκεκριμένο δείγμα.
Σελίδα 80 από 102
Η δεύτερη επιλογή μπορεί να ερμηνευθεί από το γεγονός ότι οι περισσότερες από αυτές
ασχολούνται ήδη με το γυρολογικό εμπόριο αλλά και ως μικροπωλητές ή έμποροι σε λαϊκές ή
ακόμη και παλαιοπώλες μαζί με τους συζύγους τους. Συνεπώς, και εδώ φαίνεται πολύ λογική
η επιθυμία τους να βελτιώσουν τις συνθήκες αλλά και τις μεθόδους που σχετίζονται με το
επάγγελμά τους.
9. Οι πέντε πρώτες επιθυμίες των τσιγγάνων των δύο περιοχών (Αθηνών και
Θεσσαλονίκης) για κατάρτιση είναι κατά σειρά σπουδαιότητας οι εξής (βλέπε και
γράφημα που ακολουθεί):
Α/Α Περιεχόμενο κατάρτισης Ποσοστό (%)
1 ανάπτυξη δεξιοτήτων πωλήσεων-εμπορίας 32,93
2 επαγγελματίες οδηγοί 15,48
3 μαγειρική-ζαχαροπλαστική 14,74
4 αγροτικές καλλιέργειες-κηπουρική 14,25
5 πρόγραμμα ΝΕΕ 4,67
6 άλλα 17,93
ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ
(ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ)
πωλήσεις-εμπορία
33%
επαγγελματίες οδηγοί
15%
μαγειρική-ζαχαροπλαστική
15%
αγροτικά-κηπουρική
14%
άλλα
πρόγραμμα ΝΕΕ 18%
5%
Με βάση την παραπάνω ανάλυση, η Αναπτυξιακή Σύμπραξη ‘ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ. – ROM «Δίκτυο για
την Καταπολέμηση των Διακρίσεων κατά των ROM»’ μέσα στα πλαίσια του έργου με τίτλο:
ROM Δ.Ι.ΣΥΜ.Ε. «Δράση για την ισότιμη συμμετοχή στην εργασία» αποφάσισε να
υλοποιήσει πιλοτικά προγράμματα κατάρτισης με τα δυο πρώτα θεματικά αντικείμενα,
δηλαδή:
1. Πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης με θέμα την «ανάπτυξη δεξιοτήτων
πωλήσεων και εμπορίας» που να απευθύνεται σε γυναίκες και άνδρες τσιγγάνους,
και
Σελίδα 81 από 102
2. Πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης με θέμα την κατάρτιση για «επαγγελματίες
οδηγούς», που να απευθύνεται μόνο σε άνδρες.
Σελίδα 82 από 102
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Μετά την επεξεργασία και τη μελέτη όσων προέκυψαν από την έρευνα αλλά και τη μελέτη
στοιχείων και συμπερασμάτων άλλων ερευνών - μελετών, τα λόγια του Τσιγγάνου "όσο και
να ψάξετε δε θα μας μάθετε ποτέ" αποκτούν άλλη διάσταση και μοιάζουν να είναι η μοναδική,
ίσως, πραγματικότητα.
Δεν πρέπει να αγνοείται το γεγονός ότι κάθε ερευνητική προσέγγιση στηρίζεται στην οπτική
του μη Τσιγγάνου ερευνητή, οπτική που σημαίνει άλλες προσλαμβάνουσες, άλλη φιλοσοφία
και άλλα κριτήρια στη διαμόρφωση συμπερασμάτων.
Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά πράγματα τόσο έκδηλα που δεν επιδέχονται υποκειμενικές
ερμηνείες.
Η δυσανασχέτηση και η δυσπιστία των Τσιγγάνων απέναντι σε κάθε προσέγγιση που δεν
τους αποφέρει άμεσο όφελος, όπως οι έρευνες, ήταν συχνά η πρώτη τους αντίδραση.
Απαιτήθηκε αρκετή προετοιμασία και η συμμετοχή ατόμων της εμπιστοσύνης τους, που
λειτούργησαν ως σύνδεσμοι, για να εξασφαλιστεί η επικοινωνία, η συμμετοχή στην έρευνα,
καθώς και η πληρότητα και η ειλικρίνεια στις απαντήσεις.
Τα βασικότερα συμπεράσματα που προκύπτουν από την έρευνα είναι τα παρακάτω :
Σελίδα 83 από 102
 Ο βιοτικός χώρος της οικογένειας, σε συνδυασμό με τον αριθμό των μελών, είναι
ασφυκτικά περιορισμένος.
 Οι συνθήκες διαβίωσης είναι κακές. Τα έργα υποδομής (όπως η αποχέτευση, η
ηλεκτροδότηση, η ύδρευση) είναι ανύπαρκτα στους καταυλισμούς. Η ύπαρξη απλής
τουαλέτας είναι πολυτέλεια, ενώ φυσικά δεν γίνεται λόγος για λουτρό.
 Σε σχέση με το παρελθόν, παρουσιάζεται μειωμένος ο αριθμός των μελών της
οικογένειας, ενώ έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά και η συνήθεια της συμβίωσης-
συγκατοίκησης με τα μέλη της πατρικής οικογένειας.
 Οι Τσιγγάνοι στην πλειοψηφία τους είναι δίγλωσσοι (Ελληνικά και Ρομανές).
 Ο βαθμός του εκπαιδευτικού αποκλεισμού των Τσιγγάνων, με όσα αυτός συνεπάγεται,
είναι πολύ μεγάλος.
 Στην πλειοψηφία τους οι Τσιγγάνοι δεν ξέρουν να γράφουν και να διαβάζουν ελληνικά
και αυτό δημιουργεί διαφορετικές συνθήκες πρόσβασης στις απολαβές της σύγχρονης
κοινωνίας, στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, αλλά και στην εκπλήρωση των
υποχρεώσεων τους.
 Οι Τσιγγάνοι στερούνται πολλά από τα δικαιώματα τους επειδή δεν τα γνωρίζουν, ενώ
άγνοια εμφανίζεται και ως προς τις υποχρεώσεις τους, που συχνά τους οδηγεί, σε
παραβάσεις.
 Η φοίτηση των τσιγγανοπαίδων στο εκπαιδευτικό σύστημα χαρακτηρίζεται άτακτη, με
αυξημένες διαρροές στην παρακολούθηση, που συχνά καταλήγουν στη διακοπή της52.
 Βασική διαπίστωση της έρευνας είναι ότι οι Τσιγγάνοι αποτελούν ένα σύνολο με
μεγάλες διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό του, τόσο σε σχέση με τις πεποιθήσεις τους
όσο και με την οικονομική συμπεριφορά τους, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην είναι
52 Οι αιτίες διακοπής της φοίτησης στο σχολείο, όπως δηλώνονται από τους ίδιους, είναι:
· αιτίες που συνδέονται με το εκπαιδευτικό σύστημα
· αιτίες που συνδέονται με τον τρόπο ζωής τους και την αντίληψη τους για την εκπαίδευση
Σελίδα 84 από 102
δυνατή η γενίκευση των συμπερασμάτων, αφού βασικές παράμετροι όπως η
εκπαίδευση, το επάγγελμα και ο τρόπος εγκατάστασης, επηρεάζουν σημαντικά και
δημιουργούν εξαιρετικά μεγάλες αποκλίσεις στη συμπεριφορά τους53.
Λαμβάνοντας υπόψη την παραπάνω διαπίστωση και αναλύοντας τους επιμέρους παράγοντες
που επιδρούν στην οικονομική συμπεριφορά των Τσιγγάνων, θα μπορούσε κανείς να
σκιαγραφήσει τη σημερινή οικονομική τους κατάσταση, παραθέτοντας ορισμένα σημαντικά
στοιχεία όπως:
 Το εμπόριο αποτελεί τη βασική οικονομική δραστηριότητα των Τσιγγάνων, κυρίως
στις αστικές περιοχές. Εμπόριο βέβαια, εκσυγχρονισμένο, όσο απαιτείται, για γρήγορη
και μεγαλύτερη σε όγκο και αξία εμπορία προϊόντων κάθε είδους, από γεωργικά έως
ημιδιαρκή και διαρκή προϊόντα. Στις αγροτικές περιοχές η κατεξοχήν απασχόληση
τους είναι οι γεωργικές εργασίες.
 Το μεγαλύτερο μέρος της εμπορικής δραστηριότητας ασκείται παράνομα, αφού η
απόκτηση άδειας είναι δύσκολη, καθώς η τοπική αυτοδιοίκηση και το κράτος δεν τους
διευκολύνουν να ανταποκριθούν στις προϋποθέσεις παροχής άδειας, τις οποίες στη
συντριπτική τους πλειοψηφία οι Τσιγγάνοι είναι δύσκολο έως ακατόρθωτο να
πληρούν.
 Η προσέγγιση του πελάτη, η άμεση επικοινωνία, η διευκόλυνση του και η χαμηλή τιμή
προϊόντων αποτελούν τα πλεονεκτήματα των Τσιγγάνων εμπόρων.
 Το βιοτικό επίπεδο είναι χαμηλό, κάτω του ορίου φτώχειας (αν και παρουσιάζονται
εξαιρέσεις σε ορισμένα επαγγέλματα).
 Το οικογενειακό εισόδημα, αν και είναι δύσκολο να προσδιοριστεί λόγω του είδους της
απασχόλησης τους, είναι εξαιρετικά χαμηλό, ώστε να μην μπορεί να διαβιώσει
στοιχειωδώς μια οικογένεια.
 Όπως προκύπτει από την έρευνα, η εικόνα της οικονομικής, κοινωνικής και
53 Η διαπίστωση αυτή καταδεικνύει το σημαντικό ρόλο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η οποία είναι σε θέση να
γνωρίζει και να λαμβάνει υπόψη της, τις ιδιαιτερότητες των Τσιγγάνων κάθε περιοχής.
Σελίδα 85 από 102
πολιτισμικής κατάστασης των Τσιγγάνων άλλαξε σε ελάχιστα σημεία σε σχέση με το
παρελθόν, παρόλο που, κατά καιρούς, πολλοί φορείς, από διαφορετικές αφετηρίες, με
διαφορετική φιλοσοφία και προγράμματα προσπάθησαν να ασχοληθούν με τους
Τσιγγάνους.
Απόρροια όλων αυτών είναι ο κοινωνικός και εκπαιδευτικός αποκλει σμός των Τσιγγάνων, με
όσα αυτός συνεπάγεται.
Η σημερινή κοινωνική κατάσταση των Τσιγγάνων για να βελτιωθεί απαιτείται ένα
πρόγραμμα κοινωνικής ένταξης και ενσωμάτωσης.

Η Αναπτυξιακή Σύμπραξη ‘ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ. – ROM «Δίκτυο για την Καταπολέμηση των
Διακρίσεων κατά των ROM»’ προκειμένου να συμβάλλει στην προσπάθεια αυτή υλοποιεί
το έργο με τίτλο: ROM Δ.Ι.ΣΥΜ.Ε. «Δράση για την ισότιμη συμμετοχή στην εργασία».
Το έργο αυτό στηρίζεται στις παρακάτω βασικές αρχές:
1. Διαμόρφωση κατάλληλου κοινωνικού κλίματος για την αναγνώριση και την
αποδοχή των Τσιγγάνων από την κοινωνία
2. Σεβασμός της πολιτιστικής ταυτότητας και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των
Τσιγγάνων από την πλειοψηφία της κοινωνίας
3. Συμμετοχή των ίδιων των ενδιαφερομένων στις διαδικασίες κοινωνικής ένταξής
τους.
4. Καλλιέργεια θετικής στάσης από τον πληθυσμό των τσιγγάνων απέναντι στον
κυρίαρχο πολιτισμό και στους ισχύοντες διοικητικούς και κοινωνικούς κανόνες.
5. Ενίσχυση των τυπικών προσόντων μέσω της επαγγελματικής κατάρτισης
Με βάση την παραπάνω ανάλυση, η Αναπτυξιακή Σύμπραξη ‘ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ. – ROM αποφάσισε
να υλοποιήσει πιλοτικά προγράμματα κατάρτισης με τα εξής θεματικά αντικείμενα:
i. Πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης με θέμα την «ανάπτυξη δεξιοτήτων
πωλήσεων και εμπορίας» που να απευθύνεται σε γυναίκες και άνδρες τσιγγάνους,
και
ii. Πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης με θέμα την κατάρτιση για «επαγγελματίες
οδηγούς», που να απευθύνεται μόνο σε άνδρες.
Σελίδα 86 από 102
Τη βάση των προγραμμάτων αυτών αποτελούν τα γνωστικά στοιχεία και τα δεδομένα που
αναφέρονται:
 στις δομές της τσιγγάνικης κοινότητας
 στους ρόλους μέσα στην οικογένεια
 στις παραδόσεις και τα στερεότυπα
 στο σύγχρονο τρόπο ζωής
 στη συμμετοχή των Τσιγγάνων στην παραγωγή και την οικονομία
Οι Τσιγγάνοι, στην φάση αυτή δέχτηκαν χωρίς σημαντικές επιφυλάξεις την εν λόγω
προσέγγιση και συνεργάστηκαν ουσιαστικά με τους συνεντευκτές, ενώ, δήλωσαν μεγάλο
ενδιαφέρον για συμμετοχή στα πιλοτικά προγράμματα που η Αναπτυξιακή Σύμπραξη
σκοπεύει να υλοποιήσει.
Σελίδα 87 από 102
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ.
1. Brandi, R. 1986. " The 'Yiftoi' and the music of Greece. Role and Function", the World of
Music, vol. 38(1), 7-32.
2. Brown, D., Brooks, L. and associates (1996J; Career choice and development. 3rd Edition.
JOSSEY - BASS PUBLISHERS.
3. Crawford, M., Edwards, R. & Kydd, L., (1998): Taking Issue Debates in Counselling and
in Learning. London and New York in association with The Open University: Routledge.
4. Curnow, T. C, (1989). "Vocational Development of Persons with Disability". The Career
Development Quarterly, 37, 269-277.
5. Dikaiou, M. (1990). "Illiteracy and Tsigani Minority Children in Northern Greece: an
Exploration of Parents' and Children's Views" International Migration, No.l, pp 47-9.
6. European Commision, (1998). Report: Accomplishing Europe through education and
training.
7. European Commission, (1997). The European Institutions in Oie fight against racism:
Selected texts. Employment & social affairs. Social dialogue and social rights. Brussels,
Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
8. Gold, S. J., (1988). "Refugees and Small Business: The Case of Soviet Jews and
Vietnamese". Ethnic and Racial Studies, 11(4), 411-438.
9. Goleman D. (1997). Η συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.
10. Gysbers, N. C., Heppner, J. A., Johnstan, J. A. (1998): Career Counseling. Process, Issues
and Techniques. ALLYN & BACON.
11. Hatt, P., (1991). 'Horizon for the disabled and other underprivileged groups». Social
Europe, 2/91, 54-56.
12. Herr, E., L., Cramer, S., H. (1996): Career guidance and counseling through the life span.
Systematic approaches. 5th Edition. COLLINS COLLEGE PUBLISHERS.
13. Hobsbawm, Ε. 1997. Για την Ιστορία, Θεμέλιο, Αθήνα
14. INTERFACE (1994) Gypsies and Travellers; Information file. The Current Situation. 13.
15. Karantinos D., Cavounidis Ι., and Ιoannou C., (1993). EC Observatory on National
Policies to combat Social Exclusion. Athens.
Σελίδα 88 από 102
16. Liégeois, J.P. 1999. Ρομά, Τσιγγάνοι, Ταξιδευτές, Καστανιώτης, Αθήνα.
17. Maass A., & Clark R.D.,(1984). The hidden impact of minorities: fourteen years of
minority influence research. Psychological Bulletin.
18. Modgil, S., et al. (1997J. Πολυπολιτισμική Εκπαίδευση: Προβληματισμοί - Προοπτικές
(επιμ. Ζώνιου-Σιδέρη, Α. και Χαραμή, Π.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
19. Pedersen, P., (1990). "The Constructs of Complexity and Balance in Multicultural
Counseling Theory and Practice". Journal of Counseling and Development, 68, 550-554.
20. Room G., (1992). Agencies, Institutions and Programmes: Their Interrelationships and
Coordination in the Administration of Social Exclusion. Working paper for the EC
Observatory on Social Exclusion.
21. Smith, E. G., (1980). "Career Development of Minorities in Nontraditional Fields".
Journal of Non-White Concerns in Personnel and Guidance, 6,41-59.
22. United Nations/Office at Vienna, (1990). Women and Disability: Some Issues. Paper
presented by the Division for the Advancement of Women. Vienna, 20-24 August 1990.
23. www.oaed.gr: Ιοτοσελίδα του ΟΑΕΔ (30/4/00).
24. www.rhodes.aegean.gr/Progra/Employability: Ιστοσελίδα αμφίδρομης επικοινωνίας, που
απευθύνεται σε άτομα με ειδικές ανάγκες και ΚΑπ άτομα, φοιτητές και αποφοίτους ΑΕΙ
(30/4/00).
Σελίδα 89 από 102
Β. ΕΛΛΗΝΙΚΗ.
1. Αγριαντώνη, Χ. 2002. Οικονομία και Εκβιομηχάνιση στην Ελλάδα του 19ου αιώνα στο
Εισαγωγή στη Νεοελληνική Οικονομική Ιστορία, σελ. 145-176, εκδ. τυπωθήτω, Αθήνα.
2. Αγτζίδης,Β.,(1990). Ποντιακός Ελληνισμός. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
3. Αζίζι-Καλατζή, Αναστασία, Ζώνιου-Σιδέρη, Αθηνά και Βλάχου Αναστασία (1996)
Προκαταλήψεις και Στερεότυπα, Δημιουργία και Αντιμετώπιση, Αθήνα, Εκδόσεις ΓΓΛΕ.
4. Αθανασοπούλου, Ι. 2001. FEUDUM ACIGANORUM: οι ενταγμένοι Τσιγγάνοι της
Κέρκυρας το 14ο αιώνα, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 21 Ιουνίου σελ. 20-23
5. Ανδρεάδου, Μ. 1914. Περί της Οικονομικής Διοικήσεως της Επτανήσου επί
Βενετοκρατίας, τόμος Β' Εστία, Αθήνα
6. Ανδριανάκης Ε. (1990). «Κοινωνική Προσαρμογή των Εγκληματούντων Ανηλίκων με
την Αποθυματοποίηση». Συμπόσιο για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της
Εγκληματικότητας των Ανηλίκων: Επανεκπαίδευση - Ένταξη. Αθήνα: Εκδ. Σάκκουλα.
7. Άρσις - Εταιρεία Κοινωνικής Υποστήριξης Νέων. Νέων Χώρα, Ενημερωτική Έκθεση
(1996-1997).
8. Ασδραχάς Σ. Καραπιδάκη Ν. Κατσιαρδή-Hering. Λιάτα Ε. Ματθαίου Α. Sivignon M.,
Stoianovich T. 2003. Ελληνική Οικονομική Ιστορία ΙΕ'-ΙΘ' ΑΙΩΝΑΣ, Πολιτιστικό
Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς.
9. Βασιλειάδου, Μ. & Παυλή-Κορρέ, Μ., (1996). «KON 3ANEL BUT, BUT CK'DEL»
ΑΜΑ E*M «KON CR^DEL BUT, BUT 3ANEL» (Υπότιτλος: «Η Εκπαίδευση των
Τσιγγάνων στην Ελλάδα»), ΥΠ.Ε.Π.Θ.-Γ.Γ.Λ.Ε.. Αθήνα.
10. Βασιλειάδου, Μαρία (1995) «Προκαταλήψεις και Στερεότυπα», Καθημερινή, 8
Ιανουαρίου, ένθετο: Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
11. Βασιλειάδου, Μαρία και Παυλή-Κορρέ, Μαρία (1996) Η Εκπαίδευση των Τσιγγάνων
στην Ελλάδα, Αθήνα, Εκδόσεις ΓΓΛΕ.
12. ΒΗΜΑ (Το), 22/4/2000. Ό/ "Εξόριστοι" των κεντρικών λεωφόρων'.
13. Γενική Γραμματεία Αποδήμου Ελληνισμού, (1990). Πρόγραμμα Ερευνών Αποδημίας
-Παλιννόστησης. Αθήνα.
14. Γενική Γραμματεία Διαχείρισης Κοινοτικών και Άλλων Πόρων (1999). Καταπολέμηση
του Κοινωνικού Αποκλεισμού, Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων.
Αθήνα.
Σελίδα 90 από 102
15. Γεώργας, Δ., & Παπαστυλιανού, Α., (1993). Επιπολιτισμός Ποντίων και
Βορειοηπειρωτών στην Ελλάδα. Ψυχολογικές Διεργασίες Προσαρμογής. Αθήνα: Γενική
Γραμματεία Αποδήμου Ελληνισμού.
16. Γεωργίου, Γ. (1995) «Έλληνες και όχι Μειονότητα», Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου, ένθετο:
Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
17. Γεωργίου, Γ. (1995) «Η Ρομανί Γλώσσα», Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου, ένθετο:
Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
18. Γιαννακόπουλος, Τ. 1981. Οι Γύφτοι και το δημοτικό μας τραγούδι, Θουκυδίδης, Αθήνα.
19. Γκότοβος, Α.2003. Η εκπαίδευση των Τσιγγάνων και η αγορά εργασίας, Συνέδριο:
Ευρωπαϊκή Συνάντηση Αρμόδιων Οργανισμών και Εκπροσώπων για την «Ένταξη των
Ρομά στην Αγορά Εργασίας».
20. Γκότοβος, Αθανάσιος (1996) Ρατσισμός, Κοινωνικές, Ψυχολογικές και Παιδαγωγικές
Όψεις μιας Ιδεολογίας και μιας Πρακτικής, Αθήνα, Εκδόσεις ΓΓΛΕ.
21. Δαμιανάκος Σ. Ζακοπούλου. Κασίμης Χ. Νιτσιάκος Β. 1997. Εξουσία, Εργασία και
Μνήμη σε τρία Χωριά της Ηπείρου: η τοπική δυναμική της επιβίωσης, Πλέθρον, Αθήνα.
22. Διεθνές Συμπόσιο (1996) Εκπαίδευση Τσιγγάνων; Ανάπτυξη διδακτικού υλικού, Αθήνα,
Εκδόσεις ΓΓΛΕ.
23. ΔΙΚΤΥΟ POM, 2000. Πανελλαδική Απογραφική Μελέτη Διερεύνησης Κοινωνικών,
Οικιστικών Συνθηκών και Αναγκών των Ελλήνων Τσιγγάνων Πολιτών, Αθήνα.
24. Εισήγηση στο 6° Επιστημονικό Συνέδριο Ιδρύματος Σάκη Καράγιωργα με θέμα:
Κοινωνικές Ανισότητες και Κοινωνικός Αποκλεισμός, Αθήνα.
25. Έμκε-Πουλοπούλου (1986). Προβλήματα Μετανάστευσης- Παλιννόστησης. Αθήνα:
Ινστιτούτο Μελέτης της Ελληνικής Οικονομίας, Ελληνική Εταιρεία Δημογραφικών
Μελετών.
26. Έξαρχος, Γ. (1994) «Ρομ, θα πει Άνθρωπος», Ελευθεροτυπία, 26 Απριλίου.
27. Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, (1992). Για την Αλληλεγγύη στην Ευρώπη.
Εντατικοποίηση της καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού, προώθηση της
ένταξης. Βρυξέλλες. [ΚΟΜ(92), 542 τελικό σελ. 3]
28. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (1992): Ευρωπαϊκό Θέματα: Η Κοινότητα
καταπολεμά την κοινωνική απομόνωση. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων
των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.
29. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, (1995). Δημιουργώντας θέσεις απασχόλησης.
Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.
Σελίδα 91 από 102
30. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, (1998). Πρόγραμμα κοινωνικής δράσης 1998
-2000. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.
31. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Μάιος 1997. Ειδική Έκθεση για την
Πρωτοβουλία ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ - INTEGRA. Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των
Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.
32. Ευρωπαϊκές Κοινότητες, (1991). Εκπαίδευση και Κατάρτιση, Υπηρεσία επισήμων
εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο.
33. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, (1998): Εγώ, ρατσιστής;! Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Επίσημων
Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.
34. Ζανού Ταικόν, Ρόζα (1984) «Ο κύκλος των Παραδόσεων», Courier, Ουνέσκο, τεύχος
Δεκεμβρίου.
35. Ηρακλείδης, Α., (1997). «Ελληνική Μειονοτική Πολιτική: Η Αναχρονιστική Στάση και
τα Αίτια της Σύγχρονα Θέματα, 63, 32-35.
36. Καβουνίδη, Τζένη (1996) Τα Χαρακτηριστικά του Κοινωνικού Αποκλεισμού, Διαστάσεις
του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελλάδα; Κύρια Θέματα και Προσδιορισμός
Προτεραιοτήτων Πολιτικής, Έκθεση για το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό ταμείο. Τόμος Α,
Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
37. Καθημερινή (Η), 25/7/1999: Ύι Αλλάζει στη Μεταναστευτική Πολιτική'.
38. Καλαντζή-Αζίζι, Α., & Σιδέρη-Ζώνιου, Α., (1996). Προκαταλήψεις και Στερεότυπα,
Δημιουργία και Αντιμετώπιση. Αθήνα: ΥΠΕΠΘΤΓΛΕ.
39. Κανακίδου, Ε., (1994). Η Εκπαίδευση στη Μουσουλμανική Μειονότητα της Δυτικής
Θράκης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
40. Καραθανάση, Ε. (1995) «Στο Περιθώριο της Κοινωνίας, στο Περιθώριο της Πόλης,
Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου, ένθετο: Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
41. Καραθανάση, Ευθυμία (1996) Το Κατοικείν των Τσιγγάνων στην Ελλάδα; Η Περίπτωση
της Θήβας, διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων
Μηχανικών.
42. Καραμεσίνη, Μ. 1999. Άτυπη Απασχόληση και ο ρόλος του κράτους στην ελληνική
αγορά εργασίας, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 100, 3-32.
43. Καραντίνας, Δ. Κετσετζοπούλου, Μ. Μουρίκη, Α. 1997. Ευέλικτη Απασχόληση κι
Ελαχιστοποίηση του χρόνου εργασίας: Τάσεις, Εξελίξεις, Προοπτικές, ΕΙΕ, Αθήνα.
44. Καρπόζηλος, Α. 1993. Η θέση των μαύρων στη βυζαντινή κοινωνία εισήγηση στο
συνέδριο Οι Περιθωριακοί στο Βυζάντιο, σελ. 67-81, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα.
Σελίδα 92 από 102
45. Κασιμάτη, Κ., (επιμ.) (1998). Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η Ελληνική Εμπειρία. Αθήνα:
Gutenberg.
46. Κατσίκας, Χ. (1998) «Εκπαιδευτικό....απαρτχάιντ;», Τα Νέα, 12 Ιανουαρίου.
47. Κατσούλη Γ. Νικολινάκου Μ. Φίλια Β. 1985. Οικονομική Ιστορία της Νεώτερης
Ελλάδας, τόμος Α' 1453 - 1830, Παπαζήσης, Αθήνα.
48. Κιομουρτζιάν, 1992. Οδοιπορικό στην Πόλη του 1680, Τροχαλία, Αθήνα.
49. Κοκκινάκη, Σταματίνα (1983) Τα Κοινωνικά Χαρακτηριστικά των Τσιγγάνων της
Περιοχής Άνω Λιοσίων Αττικής, τ.48, σσ 110-121.
50. Κολλιάς, Γ., & Κατσαρίδας, Δ., (1999). Αλλοδαποί εργαζόμενοι: ένταξη ή καταστολή;,
Ενημέρωση, Ιούνιος-Ιούλιος 1999.
51. Κολυβά, Βασιλική και Κουτσαύτη, Μαρία (1997) Μελέτη Εφαρμογής για τη Δημιουργία
Εθνικού Κέντρου Επαγγελματικού Προσανατολισμού (ΕΚΕΠ), Εθνικό Ινστιτούτο
Εργασίας.
52. Κοτσιώνης, Π., (1997). Η παλιννόστηση των Ποντίων ομογενών από εκπαιδευΉκή
σκοπιά, Νέα Παιδεία,, 84,131-142.
53. Κουζέλης, Γ., (1997). "Από τη μη-αναγνώριση στην παραγνώριση της διαφοράς: Σκέψεις
για τη μειονοτική εκπαιδευτική πολιτική". Σύγχρονα Θέματα, 63, 45-48.
54. Κωστοπούλου, εισήγηση με θέμα: Απασχόληση, 4° Συνέδριο Δικτύου ROM.
55. Λιάβας, Λ. (1995) «Κ1 ήρθαν κ' οι γύφτοι οι λαλητάδες...», Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου,
ένθετο: Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
56. Λουκόπουλος, Δ. 1938 (1983). Γεωργικά της Ρούμελης, Δωδώνη, Αθήνα.
57. Λυδάκη, Άννα (1998) Μπαλαμέ και Ρομά; οι Τσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων, Αθήνα,
Εκδόσεις Καστανιώτη.
58. Λυδάκη, Άννα (1998) Οι Τσιγγάνοι στην Πόλη; Μεγαλώνοντας στην Αγία Βαρβάρα,
Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη.
59. Μαλικιώση - Λοϊζου, Μ., (1998). Συμβουλευτική Ψυχολογία. Αθήνα: ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΓΡΑΜΜΑΤΑ.
60. Μάρκου Π.Γ., (1996). Η πολυπολιτισμικότητα της ελληνικής κοινωνίας, η διαδικασία
διεθνοποίησης και η αναγκαιότητα της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ-
ΓΓΛΕ.
61. Μάρκου, Γεώργιος (1996) Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισμικότητας και η Αιαπολιτισμική
Εκπαίδευση-Επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών, Αθήνα, Εκδόσεις ΓΓΛΕ.
62. Μαυρομάτης, Ι. 2001. Οι Τσιγγάνοι στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη, 16ος-17ος αιώνας,
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 21 Ιουνίου σελ. 12-17
Σελίδα 93 από 102
63. Μαυρομάτης, Λ. 1993. Η έννοια των περιθωριακών στα Βαλκάνια στα τέλη του
Μεσαίωνα, εισήγηση στο συνέδριο Οι Περιθωριακοί στο Βυζάντιο, σελ 15-23, Ίδρυμα
Γουλανδρή-Χόρν, Αθήνα.
64. Μέντης, Μανόλης (1997): Κοινωνικές και πολιτιστικές προεκτάσεις της παράνομης
παρουσίας αλλοδαπών στην Ελλάδα: Αναλύσεις - Προβληματισμοί, Κοινωνική Εργασία,
Τεύχος 45.
65. Μήλακας, Δ. και Καλαμούκης, Θ (1991) «Ο Καιρός των Τσιγγάνων», Κυριακάτικος
Ριζοσπάστης, 10 Μαρτίου.
66. Μούτσος, Π.,(1998). "Έτη και έτη κοινωνικού αποκλεισμού". ΤΟ ΒΗΜΑ, 5/7/1998.
67. Μουχελή, Α. (1995) «Η Κοινωνική Οργάνωση», Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου, ένθετο:
Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
68. Μουχελή, Α. (1995) «Θρησκευτικότητα και Λατρεία», Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου,
ένθετο: Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
69. Μουχελή, Αδαμαντία (1996) Τσιγγάνοι και Κοινωνικός Αποκλεισμός, Διαστάσεις του
Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελλάδα; Κύρια Θέματα και Προσδιορισμός
Προτεραιοτήτων Πολιτικής, Έκθεση για το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό ταμείο. Τόμος Α,
Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
70. Μπίρης, Κ. 1942. Οι Γύφτοι, Μελέτη Λαογραφική και Εθνολογική, Εστία, Αθήνα.
71. Μπίρης, Κ. 1954. Ρωμ και Γύφτοι, εθνογραφία και ιστορία των Τσιγγάνων, Αθήνα
72. Μπουρνάβα, Ε., Προγουλάκης Γ. 1999. Ο αγροτικός κόσμος, 1830-1940, στο Εισαγωγή
στη Νεοελληνική Οικονομική Ιστορία σελ. 45-104. εκδ. τυπωθήτω Αθήνα.
73. Νόβιτς, Μ. «500.000 Θύματα της Ναζιστικής Θηριωδίας», Courier, Ουνέσκο, τεύχος
Δεκεμβρίου.
74. Νούτσος Π.,(1998). «Έτη και έτη κοινωνικού αποκλεισμού». ΤΟ ΒΗΜΑ, 5/7/1998.
75. Ντούσας, Δημήτρης (1997) POM και Φυλετικές Διακρίσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Gutenberg.
76. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο - Γραφείο ΣΕΠ για ΑμΕΑ & ΚΑπ [Επιοτ. Υπεύθυνη Δρ. Δ.
Σιδηροπούλου-Δημακάκου] (1998-2000). Πληροφοριακό υλικό.
77. Πάκος, Θ. 2000. Επιμ. «Κοινωνία των 2/3» Διαστάσεις του Σύγχρονου Κοινωνικού
Προβλήματος, Διεθνές Συνέδριο, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα.
78. Παμπούκης, Χ., (1997). «Το Άρθρο 19 του Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας». Σύγχρονα
Θέματα, 63, 36-38.
79. Παυλή, Μαρία και Σιδέρη, Αθηνά (1990) Οι Τσιγγάνοι της Αγίας Βαρβάρας και της
Κάτω Αχαΐας, Αθήνα, Εκδόσεις ΓΓΛΕ.
Σελίδα 94 από 102
80. Ρήγα, Α.-Β. (1992). Στερεότυπα. Λήμμα στο: Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια
-Λεξικό. Τόμος 8, σ. 4384 -4385. Αθήνα: ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ.
81. Σιδηροπούλου -Δημακάκου, Δ. (1994). "Ισότητα των δύο φύλων. Θεωρία και πράξη στον
επαγγελματικό προσανατολισμό". Νέα Παιδεία, 71, 118 -134. Αθήνα.
82. Σιδηροπούλου- Δημακάκου, Δ., - Δημητρόπουλος, Α., (1998). Τεχνικό Δελτίο του Έργου:
"Μελέτη, σχεδιασμός και ανάπτυξη προγραμμάτων ΣΕΠ σε επίπεδο σχολικής μονάδας
και κέντρου ΣΕΠ για άτομα: με ειδικές ανάγκες και κοινωνικώς αποκλεισμένα". Β' ΚΠΣ,
Μέτρο 1.1., Ενέργεια 1.1.ε. Αθήνα.
83. Σιδηροπούλου-Δημακάκου Δ., (1992). «Ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός για την
Ένταξη των Γυναικών στη Νέα Αγορά Εργασίας της Ενωμένης Ευρώπης του 2000».
Αθήνα: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Συμβουλευτικής- Προσανατολισμού. Αθήνα.
84. Σιδηροπούλου-Δημακάκου, Δ., (1998). Υπηρεσίες Συμβουλευτικής και
Προσανατολισμού για Μαθητές με Ειδικές Ανάγκες, Δελτίο Επικοινωνίας Π.Ι.- Τομέας
ΣΕΠ, τ. 1.
85. Σμιρνόφ, Λ. Μ. (1992): Στερεοτυπικές αντιλήψεις για ομάδες. Λήμμα στο: Παιδαγωγική
Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια -Λεξικό. Τ. 8, σ. 4385. Αθήνα: ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ.
86. Σοράβια, Τζούλιο (1984) «Η Γλώσσα και το Ταξίδι», Courier, Ουνεσκο, τεύχος
Δεκεμβρίου.
87. Σπανούλη, Ρ. (1995) «Ο Ρόλος της Τσιγγάνας», Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου, ένθετο:
Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
88. Στασινός, Δ., Π. (1991): Η ειδική Εκπαίδευση στην Ελλάδα. Αντιλήψεις, θεσμοί και
πρακτικές. Κράτος και Ιδιωτική πρωτοβουλία (1906 -1989). Αθήνα: Gutenberg.
89. Τερζοπούλου, Μ. (1995) «Οι Έλληνες Ρομ-Τσιγγάνοι», Καθημερινή. 8 Ιανουαρίου,
ένθετο: Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
90. Τερζοπούλου, Μ., & Γεωργίου Γ., (1996): Οι τσιγγάνοι στην Ελλάδα Ιστορία
-Πολιτισμός. Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική
Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης.
91. Τρέσσου, Ε. (1998) Αποκλεισμός Ειδικών Ομάδων από την Εκπαίδευση σε Συνθήκες
Σγολικής Διαφοροποίησης και σε Συνθήκες Σχολικής Συνύπαρξης,
92. Τσιάκαλος, Γ. (1995) «Οι Τσιγγάνοι και τα Γράμματα», Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου,
ένθετο: Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους.
93. Τσιάκαλου, Γ., (1998). Κοινωνικός Αποκλεισμός: Ορισμοί, Πλαίσιο και Σημασία, στο:
Κασιμάτη, Κ., (επιμ.). Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η Ελληνική Εμπειρία. Αθήνα:
GUTENBERG.
Σελίδα 95 από 102
94. Τσιντήλα, Μ. (1994) «Ο Καιρός των Τσιγγάνων δεν Ήρθε Ακόμη», Ελεύθερος Τύπος, 30
Δεκεμβρίου.
95. Τσιτσελίκης, Κ., (1997). "Τα Δικαιώματα των Μειονοτήτων: Από τη Νομική
Κατοχύρωση στην Εφαρμογή". Σύγχρονα Θέματα, 63, 26-31.
96. ΥΠ.Ε.Π.Θ. - ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ (1994): Δελτίο Πληροφοριών Ειδικής
Αγωγής. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
97. Υπουργείο Εργασίας & Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Γεν. Γραμματεία Διαχείρισης
Κοινοτικών Και Άλλων Πόρων, Δ/ΝΣΗ Σχεδιασμού & Εφαρμογής Προγραμμάτων
Ε.Κ.Τ., Τμήμα Εφαρμογής Προγραμμάτων Καταπολέμησης Του Αποκλεισμού Από Την
Αγορά Εργασίας. Υ.Α. 109158, ΑΡΘ. 2. Αθήνα: 20 /04/1999.
98. Φραγκουδάκη, Α., (1997). Τι Είναι η Πατρίδα μας?. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
99. Φρανσουά ντε Βο Φολετιέ (1984) «Όπου Γης και Πατρίδα τους», Courier, Ουνέσκο,
τεύχος Δεκεμβρίου.
100.Χριστόπουλος, Δ., (1997). "Ανθρώπινα Δικαιώματα και Μειονοτικός Λόγος στην
Ελλάδα". Σύγχρονα Θέματα, 63, 39-44.
 --------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Αναπτυξιακή Σύμπραξη EQUAL
‘ ΔΙ.ΚΑ.ΔΙ. – ROM ’
ΜΕΛΕΤΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ
ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ
ΤΩΝ ΕΥΑΛΩΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ
ΤΩΝ ΡΟΜΑ
ΔΡΑΣΗ 1 / ΕΝΕΡΓΕΙΑ 1.2 «ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ»
ΕΤΑΙΡΟΣ: ΚΕΚ ΕΥΡΩΕΡΓΑΣΙΑΚΗ Α.Ε
Το Έργο εντάσσεται στο Πρόγραμμα της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας EQUAL, Άξονα 1: «Απασχολησιμότητα» και
Μέτρο 1.1: «Διευκόλυνση της πρόσβασης και της επιστροφής στην αγορά εργασίας» και συγχρηματοδοτείται κατά
75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο: Συμβολή στην ανάπτυξη της απασχόλησης, χάρη στην προώθηση της
απασχολησιμότητας, του επιχειρηματικού πνεύματος, της ικανότητας προσαρμογής & της ισότητας των ευκαιριών,
καθώς & στην επένδυση στους ανθρώπινους πόρους», το ΕΤΠΑ: «Συμβολή στην άμβλυνση των ανισοτήτων, όσον
αφορά στην ανάπτυξη & το βιοτικό επίπεδο μεταξύ των διαφόρων περιφερειών, καθώς και τη μείωση της
καθυστέρησης των λιγότερο ευνοημένων»και καθώς και κατά 25% από το Ελληνικό Υπουργείο Απασχόλησης και
Κοινωνικής Προστασίας